उपाध्याय
यन्त्रोपारोपितकोशांशः सम्पाद्यताम्
कल्पद्रुमः सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्यायः, पुं, (उपेत्य अधोयतेऽस्मात् । उप + अधि + इ + घञ् ।) अध्यापकः । इत्यमरः ॥ वेदैक- देशाध्यापकः । यथा, -- “एकदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते” ॥ इति भविष्ये २ अध्यायः ॥ मानवे २ । १४५ श्लोके च ॥
अमरकोशः सम्पाद्यताम्
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्याय पुं।
अध्यापकः
समानार्थक:उपाध्याय,अध्यापक
2।7।7।1।1
उपाध्यायोऽध्यापकोऽथ स्यान्निषेकादिकृद्गुरुः। मन्त्रव्याख्याकृदाचार्य आदेष्टा त्वध्वरे व्रती॥
पत्नी : विद्योपदेष्टृभार्या
: संस्कारादिकर्तुर्गुरुः
पदार्थ-विभागः : वृत्तिः, द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्यः
वाचस्पत्यम् सम्पाद्यताम्
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्याय¦ पु॰ उपेत्याधीयतेऽस्मात् उप + अधि + इङ्--घञ्।
“एकदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः। योऽध्याप-यति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते” इति मनूक्तलक्षणेवेदैकदेशतदङ्गाध्यापके। स्त्रियां ङीपि उपाध्यायाउपाध्यायीतिरूपद्वयम। उपाध्यायस्य पत्नीत्यर्थे ङीष्आनुक् वा उपाध्यायानी
“उपाध्यायानी ऋतुमती” मा॰आ॰
३ अ॰ उपाध्यायी च।
“उपाध्यायान् दशाचार्थआचर्याणां शतं पिता”।
“आचार्यं स्वमुपाध्यायं पितरंमातर गुरुम्” मनुः। तन्मरणे एकरात्राशौचम्
“आचार्य-पत्नोपुत्रोपाध्यायमातुलश्वशुरश्वशुर्यसहाध्यायिशिष्येष्वेक-रात्रेण” विष्णूक्तेः।
शब्दसागरः सम्पाद्यताम्
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्याय¦ m. (-यः) A spiritual preceptor. f. (-या) A female preceptor. f. (-यी or -यानी) The wife of a teacher. E. उप and अधि before इण to go, घञ् aff. for the fem. टाप् aff. in the first instance, in the second ङीष् with or without आनुक् inserted.
Apte सम्पाद्यताम्
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्यायः [upādhyāyḥ], [उपेत्याधीयते अस्मात्, उप-अधि-इ-घञ्]
A teacher or preceptor in general.
Particularly, a spiritual teacher, religious preceptor; य उदात्ते कर्तव्ये$ नुदात्तं करोति खण्डिकोपाध्यायस्तमै चपेटां ददाति Mbh.I.1.1. (by Y.1.35 a sub-teacher who instructs for wages only in a part of the Veda and is inferior to an आचार्य; एकदेशमुपाध्यायः); cf. Ms.2.141; एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः । यो$ध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते ॥ see अध्यापक, and under आचार्य also. -या A female preceptor.
यी A female preceptor. उपेत्य अधीयते तस्या उपाध्यायी, उपाध्याया and Vārt. या तु स्वयमेवाध्यापिका तत्र वा ङीष् वाच्यः on P.IV.1.49 Sk.
The wife of a preceptor.-Comp. -सर्वस्वम् N. of a grammar frequently referred to by the commentary on the Uṇādi Sūtras.
Monier-Williams सम्पाद्यताम्
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपाध्याय/ उपा m. ( इ) , a teacher , preceptor (who subsists by teaching a part of the वेदor वेदाङ्गs , grammar etc. ; he is distinguished from the आचार्यSee. ) Mn. iv , 141 , etc. Ya1jn5. i , 35 MBh. S3ak. etc.
उपाध्याय/ उपा f( आor ई) a female teacher Ka1ty. on Pa1n2. 3-13 , 21