संस्कृतम्

वायुसात्पञ्च शिक्षेच्च षट् शुनस्त्रीणि गार्दभात्॥

प्रायः ४ कोटिवर्षेभ्यः पूर्वं भूमौ मयासिस् इति क्रूरजन्तुः आसीत्।

कुक्कुरः, सारमेयः, शुनकः, दृतिहरिः, सूचकः, अरतत्रपः, अलिपकः, अस्थिखादः, अस्थिभक्षः, कक्षशाय, कङ्कशाय, कुर्क्कुरः।

नाम

कुक्कुरः नाम शुनकः।

लिङ्ग्म्-

कुक्कुरः इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	कुक्कुरः	कुक्कुरौ	कुक्कुराः
सम्बोधनप्रथमा	कुक्कुर	कुक्कुरौ	कुक्कुराः
द्वितीया विभक्तिः	कुक्कुरम्	कुक्कुरौ	कुक्कुरान्
तृतीया विभक्तिः	कुक्कुरेन	कुक्कुराभ्याम्	कुक्कुरैः
चतुर्थी विभक्तिः	कुक्कुराय	कुक्कुराभ्याम्	कुक्कुरेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	कुक्कुरात्	कुक्कुराभ्याम्	कुक्कुरेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	कुक्कुरस्य	कुक्कुरयोः	कुक्कुरानाम्
सप्तमी विभक्तिः	कुक्कुरे	कुक्कुरयोः	कुक्कुरेषु

अनुवादाः

उदाहरणानि

सिंहादेकं बकादेकं शिक्षेच्चत्वारि कुक्कुटात्।

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

कुक्कुरः, पुं, (कोकते आदत्ते इति । कुक् + क्विप् । कुक् यत्किञ्चिदपि गृह्णन्तं जनं दृष्ट्वा कुरति शब्दा- यते । कुर + कः ।) जन्तुविशेषः । कुकुर इति भाषा ॥ तत्पर्य्यायः । कौलेयकः २ सारमेयः ३ मृगदंशकः ४ शुनकः ५ भषकः ६ श्वा ७ । इत्य- मरः । २ । १० । २१ ॥ कुक्कुरः ८ शुनः ९ शुनिः १० श्वानः ११ । इति तट्टीका ॥ भषणः १२ भल्लूकः १३ वक्रलाङ्गूलः १४ वृकारिः १५ रात्रिजागरः १६ कालेयकः १७ ग्राम्यमृगः १८ मृगारिः १९ शूरः २० शयालुः २१ । इति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य गुणाः । “बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रः शीघ्रचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च षडेते च शुनो गुणाः” ॥ इति चाणक्यम् ॥ तस्य परीक्षा यथा । “मृगयार्थं शाकुनार्थं कौतुकार्थिमहीक्षिता । श्वानः पोष्यास्ततस्तेषामत्र वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ गुणजातिप्रभेदेन शुनो भेदो ह्यनेकधा” । तद्यथा । “सात्त्विका राजसाश्चैव तामसाश्च त्रिधामताः ॥ अश्रान्ता अपरिक्षीणाः पवित्राः स्वल्पभोजिनः । श्वानस्ते सात्त्विकाः प्रोक्ता दृश्यन्तेच क्वचित् क्वचित् ॥ १ क्रुद्धा बहुभुजो दीर्घा गुरुवक्षस्तनूदराः । जाङ्गलस्था जाङ्घिकाश्च श्वानस्ते राजसा मताः ॥ २ अल्पश्रमेण ये श्रान्ता ललज्जिह्वा गुरूदराः । श्वानस्ते तामसा ज्ञेयाः सन्ध्यावनसमाश्रयाः ॥ ३ ब्रह्मादिजातिभेदेन चतुर्द्धा सर्व्व एव हि । शुभ्रा दीर्घा स्तब्धकर्णा लघुपुच्छास्तनूदराः ॥ सुशुक्तखरदन्ताश्च श्वानस्ते ब्रह्मजातयः ॥ १ रक्ताङ्गास्तनुलोमानो ललत्कर्णास्तनूदराः ॥ दीर्घा दीर्घा नखरदाः श्वानस्ते क्षत्त्रजातयः । २ ये पीतवर्णा मृदवस्तनुलोमान एव च ॥ क्रुद्धा क्रुद्धा ललज्जिह्वास्ते श्वानो वैश्यजातयः ॥ ३ कृष्णवर्णास्तनुमुखा दीर्घरोमाण एव च ॥ अक्रुद्धाः श्रमयुक्ताश्च ते श्वानः शूद्रजातयः ॥ ४ लघुप्रमाणास्तु गुरूदरा ये येऽमेध्यभक्षा बहुपुत्त्रकाश्च । प्रवृद्धपुच्छा लघुसूक्ष्मदन्ता स्तेचान्त्यजाः कुक्कु रजातयः स्युः ॥ ५ ॥ द्विजातिचिह्नसंसर्गात् द्विजातिः श्वा भयावहः । लक्षणत्रयसम्बन्धात् त्रिजातिर्धननाशनः ॥ भोजोऽपि । द्विजातिर्व्वा त्रिजातिर्व्वा विजातिःश्वामहीभृताम् । भयं धनक्षयं शोकं विदधाति यथाक्रमम् ॥ इति भोजराजकृतयुक्तिकल्पतरुः ॥ (मुनिविशेषः । यथा महाभारते । २ । ४ । १७ । “कुक्कुरो वेणुजङ्घोऽथ कालापः कठ एव च । मुनयो धर्म्मविद्वांसो धृतात्मानो जितेन्द्रियाः” ॥)