गगन
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
गगनम्, क्ली, (गं गानं शब्दात्मकं गुणं गच्छति यद्वा गकारं भूतेषु प्रथमभूतत्वात् प्राधान्यं गच्छति । यद्वा गच्छन्त्यस्मिन् देवादय इति । “गमेर्गश्च ।” उणां । २ । ७७ । इति युच् गश्चान्तादेशः ।) आकाशम् । इत्यमरः । १ । २ । १ ॥ (यथा मेघदूते । ४८ । “प्रेक्षिष्यन्ते गगनगतयो नूनमावर्ज्य दृष्टी- रेकं मुक्तागुणमिव भुवः स्थूलमध्येन्द्रनीलम् ॥”) तत्पर्य्यायः । अमरोक्तपर्य्यायाः आकाशशब्दे द्रष्टव्याः ॥ (तेभ्यः परम् ।) वर्हिः १९ धन्व २० आपः २१ पृथिवी २२ भूः २३ स्वयम्भूः २४ अध्वा २५ सगरः २६ ससुद्रः २७ अध्वरः २८ । इति वेदनिघण्टौ १ अध्यायः ॥ * ॥ “आकाशं प्रथमं भूतं श्रोत्रमध्यात्ममुच्यते । अधिभूतं तथा शब्दो दिशस्तत्राधिदैवतम् ॥” इत्याश्वमेधिकपर्व्व ॥ तस्य गुणाः । शब्दः १ व्यापृत्त्वम् २ छिद्रता ३ अनाश्रयम् ४ अनालम्बम् ५ आश्रयान्तर- शून्यम् । अव्यक्तम् ६ रूपस्पर्शशून्यत्त्वात् । अधि- कारिता ७ द्रव्यान्तरानारम्भकत्वम् । अप्रती- घातिता ८ भूतत्वम् ९ श्रोत्रेन्द्रियोपादानत्वात् । विकृतानि १० देहान्तर्गतच्छिद्राणि । तद्यथा, -- “आकाशस्य गुणः शब्दो व्यापृत्त्वं छिद्रमेव च । अनाश्रयमनालम्बमव्यक्तमविकारिता ॥ अप्रतीघातिता चैव भूतत्वं विकृतानि च । गुणाः पञ्चाशतः प्रोक्ताः पञ्चभूतात्मभूतता ॥” पञ्चानां भूतानां आत्मा प्राप्तिः स्वकं स्वरूपं तत्र लक्षिता । इति मोक्षधर्म्मः ॥ (गगनात् पतिताम्बुगुणविशेषो यथा, -- “गगनाम्बु त्रिदोषघ्नं गृहीतं यत् सुभाजने । बल्यं रसायनं मेध्यं पात्रापेक्षि ततः परम् ॥ रक्षोघ्नं शीतलं ह्लादि ज्वरदाहविषापहम् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४५ अध्यायः ॥)
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
गगन नपुं।
आकाशः
समानार्थक:द्यो,दिव्,अभ्र,व्योमन्,पुष्कर,अम्बर,नभस्,अन्तरिक्ष,गगन,अनन्त,सुरवर्त्मन्,ख,वियत्,विष्णुपद,आकाश,विहायस्,विहायस्,नाक,द्यु,अव्यय,तारापथ,अन्तरिक्ष,मेघाध्वन्,महाबिल,शकुन,गगन,कीलाल,रोदस्,रोदसी
1।2।1।2।3
द्योदिवौ द्वे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम्. नभोऽन्तरिक्षं गगनमनन्तं सुरवर्त्म खम्. वियद्विष्णुपदं वा तु पुंस्याकाशविहायसी। विहायसोऽपि नाकोऽपि द्युरपि स्यात्तदव्ययम्. तारापथोऽन्तरिक्षं च मेघाध्वा च महाबिलम्. विहायाः शकुने पुंसि गगने पुन्नपुंसकम्.।
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, आकाशः
गगन नपुं।
आकाशः
समानार्थक:द्यो,दिव्,अभ्र,व्योमन्,पुष्कर,अम्बर,नभस्,अन्तरिक्ष,गगन,अनन्त,सुरवर्त्मन्,ख,वियत्,विष्णुपद,आकाश,विहायस्,विहायस्,नाक,द्यु,अव्यय,तारापथ,अन्तरिक्ष,मेघाध्वन्,महाबिल,शकुन,गगन,कीलाल,रोदस्,रोदसी
1।2।1।6।2
द्योदिवौ द्वे स्त्रियामभ्रं व्योम पुष्करमम्बरम्. नभोऽन्तरिक्षं गगनमनन्तं सुरवर्त्म खम्. वियद्विष्णुपदं वा तु पुंस्याकाशविहायसी। विहायसोऽपि नाकोऽपि द्युरपि स्यात्तदव्ययम्. तारापथोऽन्तरिक्षं च मेघाध्वा च महाबिलम्. विहायाः शकुने पुंसि गगने पुन्नपुंसकम्.।
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, आकाशः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
गगन¦ न॰ गम--युच् गोऽन्तादेशः। णत्वं प्रामादिकम्
“फाल्गुने गगने फेने णत्वमिच्छन्ति वर्वराः” इत्युक्तेः।
१ आकाशे
२ शून्याङ्को।
३ लग्नापेक्षया दशमराशौ तस्यउदितराश्यपेक्षया स्वस्वस्तिकस्थितत्वात् तथात्वं तथाहि पूर्वस्यामेव राशीनामुदयेन ततः मप्तमराश्युदये तस्यअस्तम् दशमराशिस्तु तदा स्वस्वस्तिकस्थितः इति तस्य[Page2482-b+ 38] मूर्द्धस्थाकाशस्थितत्वात् तथात्वम्। तद्गुणादेः आकाश-शब्दे
५९
२ पृ॰ विवृतिः। सुश्रुते देहस्य पाञ्चभौति-कत्वाङ्गीकारेण
“आन्तरीक्षास्तु शब्दः शब्देन्द्रियंसर्वच्छिद्रसमूहो विविक्तता चेति” देहस्थाकाशधर्म्मा उक्ताः
“पृथिव्यप्तेजो वाय्वाकाशानां समुदायात् द्रव्याभिनि-र्वृत्तिः” इत्युपक्रम्य द्रव्यगता गगनजधर्म्मास्तत्रोक्ता यथा
“श्लक्ष्णसूक्ष्ममृदुव्यवायिविविक्तमव्यक्तरसं शब्दबहुलमा-काशीयम् तन्मार्द्दवशौषिर्य्यलाघवकरम्”। तथाकाशगुण-भूमिष्ठंसंशमनम्” इत्युपक्रम्य भूतविशेषसाचिव्येन घातु-विशेषसंशमनकारित्वं तस्य दर्शितं सुश्रुतेन यथा
“खतेजोऽनिलजैः श्मेष्मा शममेति शरीरिणाम्। वियत्पब-नजाताभ्यां वृद्धिमाप्नोति मारुतः”
“तस्याकाशगुण-भूयिष्ठं मृदुत्वम्” इति च। तस्य धर्म्मविशेषाः भा॰शा॰ उक्ता यथा
“आकाशस्य गुणः शब्दोव्यापित्वम्छिद्रमेव च। अनाश्रयमनालम्बमव्यक्तमविकारिता। अप्रतीघातिता चैव भूतत्वं विकृतानि च”।
“गगबं गणा-धिपतिमूर्त्तिरिति” माघः।
“अवोचदेनं गगनस्पृशा(स्वरेण) रघुः।
“प्रेक्षिष्यन्ते गगनगतयो नूनमाव र्ज्य-दृष्टीः” मेघ॰।
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
गगन n. the atmosphere , sky , firmament R. Sus3r. Ragh. Na1rUp. etc.
गगन n. talc Bhpr.