संस्कृतम्

गौः, वृषभः, वृषः, उह्रः, ॠषभः, पुङ्गवः, बलीवर्दः, गोः, अघ्न्यः, आटीकरः, उक्षाणः, उस्रः, उस्रियः, ॠषभकः, कर्मकारः, गन्धमैथुनः, गर्गः, गवाम्पतिः, गवराजः, गवेन्द्रः, गोभर्तृः, गोनाथः, गोनृः, गोपतिः, गोराजः, गोवृषः, गोवृषभः, दोगः, निषधः, पुंगवः, बाहुलेयः, बरीवर्दः, भरण्डः, प्रोष्ठः, रोहिणीरमणः, वाडबेयः, वाहः, वंसगः, वराहः, वित्सनः, वृष्णिः, शाद्वलः, शङ्कः, शक्करिः, शीभ्यः, शिववाहनः, सधिः, सहरिः, हन्तुः, सौरभेयः, स्थूरः।

नामः

गौः नाम वृषभः, गोः, शिववाहनः।

अनुवादाः

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

गौः, [गो] पुं स्त्री, (गच्छतीति । गम् + “गमेर्डोः ।” उणां । २ । ६७ । इति डोः । यद्वा, गच्छत्यनेनेति करणे डोः । वृषस्य यानसाधन- त्वात् स्त्रीगव्या दानेन स्वर्गगमनसाधनत्वाच्च उभयोरपि दानेन स्वर्गगमनत्वाद्वा तथात्वम् । वस्तुतस्त्वयं रूढ एब शब्दः । यदुक्तम् । “रूढा गवादयः प्रोक्ता यौगिकाः पाचकादयः । योगरूढाश्च विज्ञेयाः पङ्कजाद्या मनीषिभिः ॥”) स्वनामख्यातपशुः । गरु इति माषा ॥ पुंगोः पर्य्यायः अनड्वान् इति पदे द्रष्टव्यः ॥ स्त्रीगोः पर्य्यायः । माहेषी २ सौरभेयी ३ उस्रा ४ माता ५ शृङ्गिणी ६ अर्ज्जुनी ७ अघ्न्या ८ रोहिणी ९ । इत्यमरः ॥ माहेन्द्री १० इज्या ११ धेनुः १२ अघ्ना १३ दोग्ध्री १४ भद्रा १५ भूरि- मही १६ अनडुही १७ कल्याणी १८ पावनी १९ गौरी २० सुरभिः २१ महा २२ निलि- नाचिः २३ सुरभी २४ अनड्वाही २५ द्विडा २६ अधमा २७ । इति शब्दरत्नावली ॥ बहुला २८ मही २९ सरस्वती ३० । इति जटाधरः ॥ उस्रिया ३१ अही ३२ अदितिः ३३ इला ३४ जगती ३५ शर्करी ३६ । इति वेदनिघण्टौ २ अध्यायः ॥ * ॥ (गवां लक्षणादिकं यथा, बृहत्संहितायां ६१ अध्याये । “पराशरः प्राह बृहद्रथाय गोलक्षणं यत् क्रियते ततोऽयम् । मया समासः शुभलक्षणास्ताः सर्व्वास्तथाप्यागमतोऽभिधास्ये ॥ सास्राविलरूक्षाक्ष्यी मूषकनयनाश्च न शुभदा गावः । प्रचलच्चिपिटविषाणाः करटाः खरसदृशवर्णाः ॥ दशसप्तचतुर्दन्त्यः प्रलम्बमुण्डानना विनतपृष्ठाः । ह्रस्वस्थूलग्रीवा यवमध्या दारितखुराश्च ॥ श्यावातिदीर्घजिह्वागुल्फैरतितनुभिरतिबृह- द्भिर्वा । अतिककुदाः कृशदेहा नेष्टा हीनाधिकाङ्ग्यश्च ॥ वृषभोऽप्येवं स्थूलातिलम्बवृषणः शिराततक्रोडः । स्थूलशिराचितगण्डस्त्रिस्थानं मेहते यश्च ॥ मार्ज्जाराक्षः कपिलः करटो वा न शुभदो द्विजस्येष्टः । “गवां प्रत्यूषसि क्षीरं गुरु विष्टम्भि दुर्ज्जरम् । तस्मादभ्युदिते सूर्य्ये यामं यामार्द्धमेव वा ॥ समुत्तार्य्य पयो ग्राह्यं तत् पथ्यं दीपनं लघु । विवत्साबालवत्सानां पयो दोषसमीरितम् ॥ शस्तं वत्सैकवर्णाया धवलीकृष्णयोरपि । इक्ष्वादा मासपर्णादा ऊर्द्ध्वशृङ्गी च या भवेत् ॥ तासां गवां हितं क्षीरं शृतं वाशृतसेव वा । गवां सितानां वातर्घ्न कृष्णानां पित्तनाशनम् । श्लेष्मघ्नं रक्तवर्णानां त्रीन् हन्ति कपिलापयः ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥

गौः, [गो] पुं, (गम्यते कर्म्मिभिः यज्ञदान- परोपकारादिधर्म्ममूलककर्म्मफलैर्यस्मिन् । गम् + “गमेर्डोः ।” उणां । २ । ६३ । इति अधि- करणे डोः ।) स्वर्गः । (गम्यन्ते ज्ञायन्ते विषया येन यद्वा गच्छति शीघ्रमिति करणे कर्त्तरि वा डोः । किरणसम्पर्केण विना चाक्षुष- ज्ञानाभावात् किरणस्य ज्ञानप्रकाशधर्म्मवत्त्वात् शीघ्रगामित्वाच्च तथात्वम् ।) रश्मिः । (यथा, महाभारते । ३ । ३ । ५२ । “त्रयोदशद्वीपवतीं गोभिर्भासयसे महीम् । त्रयाणामपि लोकानां हितायैकः प्रवर्त्तसे ॥” * ॥) वज्रः । इति मेदिनी । गे । १ ॥ (गम्वते पुण्यवद्भि- र्यस्मिन् । अधिकरणे डोः । इष्ट्यापूर्त्तादिसकाम- कर्म्मभिः पुण्यवताञ्चन्द्रलोकगमनात् तथा- त्वम् ।) चन्द्रः । इति विश्वः ॥ (गच्छति प्राप्नोति विश्वं प्रकाशकात्मकेन स्वतेजसेति जानाति सर्व्वमिति वा । कर्त्तरि डोः ।) सूर्य्यः । गोमेध- यज्ञः । इत्यमरटीकायां भानुदीक्षितः ॥ ऋषभ- नामौषधम् । इति राजनिर्घण्टः ॥

गौः, [गो] स्त्री, (गम्यते विषयज्ञानं यया । गम् + “गमेर्डोः ।” उणां । २ । ६३ । इति करणे डोः ।) चक्षुः । (गच्छति शीघ्रमिति कर्त्तरि डोः ।) बाणः । दिक् । (गम्यते ज्ञायते चित्ताभि- प्रायो यया । करणे डोः ।) वाक । (यथा, रघुः । ५ । १२ । “इत्यध्यपात्रानुमितव्ययस्य रघोरुदारामपि गां निशम्य ॥” * ॥ गम्यते व्रज्यतेऽस्यामिति । अधिकरणे डोः ।) भूः । (यथा, रघुः । १ । २६ । “दुदोह गां स यज्ञाय शस्याय मघवा दिवम् । सम्पद्विनिमयेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम् ॥” * ॥ जले बहुवचनान्तोऽयम् । इति मेदिनी । गे । १ ॥ जले एकवचनान्तोऽपि इति केचित् । इति भरतः ॥ (यथा, वृन्दावनयमके । २ । “स्वमिव भुजं गवि शेषं व्युपधाय स्वपिति यो भुजङ्गविशेषम् । नव पुष्करसमकरया श्रीयोर्म्मिपंक्त्या च सेवितः समकरया ॥”) माता । इत्येकाक्षरकोषः ॥ (स्वनामख्याता शुकदौहित्रस्य ब्रह्मदत्तस्य भार्य्या । यथा, भाग- वते । ९ । २१ । २५ । “स कीर्त्त्यां शुककन्यायां ब्रह्मदत्तमजीजनत् । स योगी गवि भार्य्यायां विष्वक्सेनमधात् सुतम् ॥” “गवि सरस्वत्यां भार्य्यायाम् ॥” इति कश्चित् व्याचष्टे ॥)

गौः, [गो] पुं, क्ली, (गम्यते ज्ञायते स्पर्शसुख- मनेन । गम् + “गमेर्डोः ।” उणां । २ । ६३ । इति करणे डोः । त्वचि जातत्वादेवास्य तथा- त्वम् ।) लोम । (गच्छति निम्नदेशमिति । कर्त्तरि डोः । निम्नप्रवणादेवास्य तथात्वम् ।) जलम् । इत्यमरटीकायां भानुदीक्षितः ॥