चतुर्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर्¦ त्रि॰ ब॰ व॰ चत--उरन्।

१ चतुःसंख्यायाम्,

२ चतुः-संख्यान्विते च।
“चत्वारोवयमृत्विजः स भगवान्कर्म्मोपदेष्टा हरिः” वेणी॰। स्त्रियां गौणे मुख्ये चचतस्रादेशः।
“तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितैकादशीच या” मनुः। प्रियचतसा अतिचतसा। नञा सुनाविना च समासे बहु॰ अच् समा॰। अचतुरः सुच-तुरः विचतुरः। अव्यंयीभावे टच् समा॰ उपचतुरम्। अयववे तयप् चतुष्टय। चतुःसंख्यायां तदन्वित च त्रि॰स्त्रियां ङीप्
“चरितार्था चतुष्टयी” कुमा॰।
“ततोवारेसुच्
“रात्सस्य” पा॰ सलीपे। चतुर्

२ चतुर्वारे अव्य॰। तत्रार्थे चतुस् इति शब्दकल्पनं प्रामादिकम्।
“चतुर-वत्तः कात्या॰ श्रौ॰।
“चतुर्नमो अष्टकृत्वो भवाय” अथ॰ ११ । २ । ९ ।
“चतुरुपह्वयते” तै॰ स॰ २ । ६ । ७ ।

३ । चतुष्टयार्थे च
“गूढमैथुनधर्म्मं च काले काले च संग्र-हम्। अप्रमादमनालस्यं चतुः शिक्षेत वायसात्” इतिचाणक्यः।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर्¦ mfn. plu. only, (चत्वारः चतस्रः चत्वारि) Four: in composition, and the last member of a compound, the numeral is inflected in all the numbers; thus प्रियचतुर् Who has four favorites, makes masc. and fem. (sing.) प्रियचत्वा (du.) त्वारौ (plu.) त्वारः and n. (sing.) प्रियचतुः (du.) चत्वारी (plu.) चत्वारि, &c. वहुवचनान्तः चत-उरन् |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर् [catur], num. a. [चत्-उरन् Uṇ.5.58] (always in pl.; m. चत्वारः; f. चतस्रः; n. चत्वारि) Four; चत्वारो वयमृत्विजः Ve.1.25; चतस्रो$वस्था बाल्यं कौमारं यौवनं वार्धकं चेति; चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादाः &c.; शेषान् मासान् गमय चतुरो लोचने मील- यित्वा Me.11. -ind. Four times. [cf. Zend chathru; Gr. tessares; L. quatuor.] [In Comp. the र् of चतुर् is changed to a Visarga (which in some cases becomes श्, ष् or स्, or remains unchanged) before words beginning with hard consonants.] -Comp. -अंशः a fourth part.-अङ्ग a. having 4 members, quadripartite.

(ङ्म्) a complete army consisting of elephants, chariots, cavalry and infantry; चतुरङ्गसमायुक्तं मया सह च तं नय Rām.1.2. 1; एको हि खञ्जनवरो नलिनीदलस्थो दृष्टः करोति चतुरङ्गबलाधिपत्यम् Ś. Til.4; चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चाङ्गबलवाना- काशं वशमानये ॥ Subhāṣ.

a sort of chess. -अङ्गिकः A kind of horse, having four curls on the forehead; यस्य ललाटे भ्रमरचतुष्टयं स चतुरङ्किको नाम । Śālihotra of Bhoj.25.-अङ्गिन् a. having four parts. (-नी) a complete army, see चतुरङ्ग.

अङ्गुलम् the four fingers of the hand.

four fingers broad. -अन्त a. bordered on all sides; भूत्वा चिराय चतुरन्तमहीसपत्नी Ś.4.19. -अन्ता the earth.-अशीत a. eighty-fourth. -अशीति a. or f. eighty four.-अश्र, -अस्र a. (for अश्रि-स्रि)

four cornered, quardrangular; R.6.1. A quality of gems; Kau. A.2.11.

symmetrical, regular or handsome in all parts; बभूव तस्याश्चतुरस्रशोभि वपुः Ku.1.32.

(श्रः, स्रः) a square.

a quardrangular figure.

(in astr.) N. of the fourth and eighth lunar mansions. -अहन् a period of four days. -आत्मन् m. N. of Viṣṇu. -आननः, -मुखः an epithet of Brahmā; इतरतापशतानि यथेच्छया वितर तानि सहे चतुरानन Udb. -आश्रमम् the four orders or stages of the religious life of a Brāhmaṇa. -उत्तर a. increased by four. -उषणम् the four hot spices, i. e. black pepper, long pepper, dry ginger, and the root of long pepper. -कर्ण (चतुष्कर्ण) a. heard by two persons only; Pt.1.99. -ष्काष्ठम् ind. In four directions. चतुष्काष्ठं क्षिपन् वृक्षान् ... Bk.9.62. -कोण (चतुष्कोण) a. square, quadrangular. (-णः) a square, tetragon, any quadrilateral figure.

गतिः the Supreme Soul.

a tortoise. -गवः a carriage drawn by four oxen. -गुण a. four times, four-fold, quadruple. -चत्वारिंशत् (चतुश्च- त्वारिंशत्) a. forty-four; ˚रिंश, ˚रिंशत्तम forty-fourth.-चित्यः A pedestal, a raised square; चतुश्चित्यश्च तस्यासी- दष्टादशकरात्मकः Mb.14.88.32. -णवत (चतुर्नवत) a. ninety-fourth, or with ninety-four added; चतुर्णवतं शतम् 'one hundred and ninety four'. -दन्तः an epithet of Airāvata, the elephant of Indra. -दश a. fourteenth.-दशन् a. fourteen. ˚रत्नानि (pl.) the fourteen 'jewels' churned out of the ocean; (their names are contained in the following popular Maṅgalāṣṭaka: लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमा गावः कामदुघाः सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गनाः । अश्वः सप्तमुखो विषं हरिधनुः शङ्खो$मृतं चाम्बुधे रत्नानीह चतुर्दश प्रतिदिनं कुर्युः सदा मङ्गलम् ॥). ˚विद्या (pl.) the fourteen lores; (they are: षडङ्गमिश्रिता वेदा धर्मशास्त्रं पुराणकम् । मीमांसा तर्कमपि च एता विद्याश्चतुर्दश ॥). -दशी the fourteenth day of a lunar fortnight. -दिशम् the four quarters taken collectively. -दिशम् ind. towards the four quarters, on all sides. -दोलः, -लम् a royal litter.

द्वारम् a house with four entrances on four sides.

four doors taken collectively. -नवति a. or f. ninety-four. -पञ्च a. (चतुपञ्च or चतुष्पञ्च) four or five.-पञ्चाशत् f. (चतुःपञ्चाशत् or चतुष्पञ्चाशत्) fifty-four. -पथः (चतुःपथः or चतुष्पथः) (-थम् also) a place where four roads meet, a crossway; Ms.4.39,9,264. (-थः) a Brāhmaṇa. -पद or -पद् a. (चतुष्पद)

having four feet; यथा चतुष्पत्सु च केसरी वरः Rām.4.11.93.

consisting of four limbs. (-दः) a quadruped. (-दी) a stanza of four lines; पद्यं चतुष्पदी तच्च वृत्तं जातिरिति द्विधा Chand. M.1. -पाटी A river. L. D. B. -पाठी (चतुष्पाठी) a school for Brāhmaṇas in which the four Vedas are taught and repeated. -पाणिः (चतुष्पाणिः) an epithet of Viṣṇu. -पाद्-द (चतुष्पद्-द) a. 1. quadruped.

consisting of four members or parts. (-m.)

a quadruped.

(in law) a judicial procedure (trial of suits) consisting of four processes; i. e. plea, defence, rejoinder, and judgment.

The science of archery consisting of ग्रहण, धारण, प्रयोग and प्रतिकारः; यो$स्त्रं चतुष्पात् पुनरेव चक्रे । द्रोणः प्रसन्नो$भिवाद्यस्त्वया$सौ Mb.5.3.12-13; प्रतिपेदे चतुष्पादं धनुर्वेदं नृपात्मजः ibid 192.61. -पार्श्वम् the four sides of a square. -बाहुः an epithet of Viṣṇu. (-हु n.) a square. -भद्रम् the aggregate of the four ends of human life (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्ष. -भागः the fourth part, a quarter. -भावः N. of Viṣṇu. -भुज a. 1 quadrangular.

having four arms; Bg.11.46.

(जः) an epithet of Viṣṇu; R.16.3.

a quadrangular figure.

square. (-जम्) a square. -मासम् a period of four months; (reckoned from the 11th day in the bright half of आषाढ to the 11th day in the bright half of कार्तिक). -मुख having four faces. (-खः) an epithet of Brahmā; त्वत्तः सर्वं चतु- र्मुखात् R.1.22.

(खम्) 1. four faces; Ku.2.17.

a house with four entrances. -मण्डलम् a four-fold arrangement (of troops &c.) -मेधः One who has offered four sacrifices, namely अश्वमेध, पुरुषमेध, सर्वमेध, and पितृमेध. -युगम् the aggregate of the four Yugas or ages of the world. -युज् a. Consisting of four; चतुर्युजो रथाः सर्वे Mb.5.155.13. -रात्रम् (चतूरात्रम्) an aggregate of four nights. -वक्त्रः an epithet of Brahmā. -वर्गः the four ends of human life taken collectively (पुरुषार्थ); i. e. धर्म, अर्थ, काम and मोक्षः; चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्थाश्चतुर्युगाः R.1.22. -वर्णः 1. the four classes or castes of the Hindus; i. e. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र; चतुर्वर्णमयो लोकः R.1.22.

four principal colours.-वर्षिका a cow four years old. -विंश a. 1 twenty fourth.

having twenty-four added; as चतुर्विंशं शतम् (124). -विंशति a. or f. twenty-four. -विंशतिक a. consisting of twenty-four. -विद्य a. one who has studied the four Vedas. -विद्या the four Vedas. -विध a. of four sorts or kinds, four-fold. -वेद a. familiar with the four Vedas. (-दः) the Supreme Soul. -व्यूङः N. of Viṣṇu. (-हम्) medical science. a. having four kinds of appearance; hence ˚वादिन् 'asserting the four forms of पुरुषोत्तम viz. वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न and अनिरुद्ध.'-शालम् (चतुःशालम्, चतुश्शालम्, चतुःशाली, चतुश्शाली) a square of four buildings, a quadrangle enclosed by four buildings; अलं चतु शालमिमं प्रवेश्य Mk.3.7; देवीनां चतुःशालमिदम् Pratimā 6. -षष्टि a. or f.

sixty-four.

N. for the Ṛigveda consisting 64 Adhyāyas. ˚कलाः (pl.) the sixty-four arts. -सनः N. of Viṣṇu having four embodiments of सनक, सनन्दन, सनत्कुमार and सनातन; आदौ सनात् स्वतपसः स चतुःसनो$भूत् Bhāg.2.7.5. -सप्तति a. or f. seventy-four. -समम् an unguent of four things, sandal, agallochum, saffron and musk; L. D. B.-सीमा the boundaries on all four sides. -हायन, -ण a. four years old; (the f. of this word ends in आ if it refers to an inanimate object, and in ई if it refers to an animal). -होत्रकम् the four priests taken collectively.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर् त्वारस्m. pl. , त्वारिn. pl. , 4( acc. m. तुरस्instr. तुर्भिस्[for f. R. iv , 39 , 33 ] gen. तुर्णाम्abl. तुर्भ्यस्; class. instr. dat. abl. , and loc. also oxyt. Pa1n2. 6-1 , 180 f. ; ifc. Ka1s3. and Siddh. on Pa1n2. 7-1 , 55 and 98 ff. ; for f. See. चतसृ) ; [ cf. ? , Aeol. ? ; Goth. fidvor ; Lat. quatuor ; Cambro-Brit. pedwar , pedair ; Hib. ceatkair ; Lith. keturi ; Slav. cetyrje.]