चतुर्व्यूह

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर्व्यूह¦ पु॰ चत्वारो व्यूहा अस्य।

१ विष्णौ
“चतुर्व्यूह-श्चतुर्गतिः” विष्णुस॰।
“शरीरपुरुषः, छन्दः पुरुषोवेदपुरुषो महापुरुषः इयि वह्वृचोपनिषदुक्ताश्चत्वारोव्यूहाअस्येति चतुर्ष्यूहः” भा॰।
“चतुरात्मा चतुर्व्यूहः” विष्णुस॰।
“सृष्ट्यादिकार्य्यार्थं चत्वारोव्यूहा विभागावासुदेवसङ्कर्षणप्रद्युम्नानिरुद्धसंज्ञा मूर्त्तयो यस्यसः” भाष्य-म्। उभयविधव्युत्पत्तियोगात्तु द्विनामतया द्विधा प्रयोगः। तथा।
“व्यूह्यात्मानञ्चतुर्द्धा वै वासुदेवादिमूर्त्तिभिः। तृष्ट्यादीन प्रकोरोव्येष विश्रुतात्मा जनार्द्दनः” इतिविष्णुपुः। मार्कण्डेयपुराणे च
“मूलकारणं वासु-[Page2879-b+ 38] देवाख्यं व्यूहमुक्त्रोक्तम्
“द्विदीया पृथिवी मूर्द्ध्नाशेषाख्या धारयत्यधः। तामसी सा समाख्याता तिर्य्यक्त्वे समुपाश्रिता। तृतीया कर्म कुरुते प्रजापालनतत्परा। सत्वोद्रिक्ता तु सा ज्ञेया धर्मसंस्थानकारिणी। चतुर्थी जलमध्यस्था शेते पन्नगतल्पगा। राजस्यास्तद्गुणः सर्गं सा करोति सदैव हि”। पाङ्ख्ये

२ मोक्षशास्त्रे। तत्र हि हेयं हानं हेयहेतुःहानापायश्चेति चत्वारोव्यूहाः प्रतिपाद्याःसन्ति। तत्र त्रिविधै दुःखं हेयम्। तदत्यन्तनिवृत्तिर्हानम्। प्रकृतिपुरषसंयोगद्वारा चाविवेको हेयहेतुः। विवेक-ख्यातिस्तु हानोपाय इति।

३ चिकित्साशास्त्रे च न॰। तत्र च रोग आरोग्यं रोगनिदानं भैषज्यमिति च त्वा-रोय्यूहा उक्ताः इति तस्य तथात्वम्।

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चतुर्व्यूह/ चतुर्--व्यूह mfn. having 4 kinds of appearance MBh. xii , 13603 ( हरि) Va1yuP. i , 1 , 42 ( महे-श्वर)

चतुर्व्यूह/ चतुर्--व्यूह mfn. containing 4 chapters Sarvad. xv , 390

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--the पुरुष divided into four. वा. 5. ३४.