चिति

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चितिः, स्त्री, (चीयतेऽस्यामग्निरिति । चि + अधि- करणे क्तिः ।) चिता । (यथा, भागवते । ४ । २८ । ५० । “चितिं दारुमयीं चित्वा तस्यां पत्युः कलेवरम् ॥”) समूहः । इति मेदिनी । ते, १८ ॥ दुर्गा । यथा, “चितिश्चैतन्यभावाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता । महान् व्याप्य स्थिता सर्व्वं महा वा प्रकृति- र्म्मता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ भित्तिस्थेष्टिकादिसङ्ख्याज्ञानार्थाङ्कविशेषः । यथा, चितौ करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । “उच्छ्रयेण गुणितं चितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं धनं भवेत् । इष्टिकाघनहृते घने चिते- रिष्टिकापरिमितिश्च लभ्यते ॥ इष्टकोच्छ्रयहृदुच्छ्रितिश्चितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि ॥ उदाहरणम् । अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं विस्तारो द्बादशाङ्गुलः । उच्छ्रितिस्त्र्यङ्गुला यस्यामिष्टिकास्ताश्चितौ किल ॥ यद्विस्तृतिः पञ्चकराष्टहस्तं दैर्घ्यञ्च यस्यां त्रिकरोच्छ्रितिश्च । तस्यां चितौ किं फलमिष्टिकानां सङ्ख्या च का ब्रूहि कतिस्तराश्च ॥ इष्टिकायाः घनहस्तमानम्(३/६४)चितेः क्षेत्र- फलम् ४० । उच्छ्रयेण गुणितं चितेर्घनफलम् १२० । लब्धा इष्टिकासङ्ख्या २५६० । स्तरसङ्ख्या २४ । एवं पाषाणचयेऽपि । इति चितिव्यवहारः ॥” इति लीलावती ॥ (इष्ट्यङ्गविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । २२ । ९ । “चितयस्तत्र कर्त्तव्या नान्तरिक्षगता यतः ॥”)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चिति स्त्री।

चिता

समानार्थक:चिता,चित्या,चिति

2।8।117।2।5

परासुप्राप्तपञ्चत्वपरेतप्रेतसंस्थिताः। मृतप्रमीतौ त्रिष्वेते चिता चित्या चितिः स्त्रियाम्.।

सम्बन्धि1 : मृतशरीरम्

पदार्थ-विभागः : , इन्धनजम्

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चिति¦ स्त्री चि + आधारे क्तिन्।

१ चितायाम् तत्कर-णदेशादिः का॰ श्रौ॰

२५ ।

७ ।

१५ । सूत्रोक्तो यथा
“वितानं साधयित्वा समे बहुलतृणेऽन्तराग्नौ चितिंचिनोति”

१५ सू॰ वितानसाधनमग्नीनां यथादेशस्थापनंकृत्वा समे तृणबहुले देशेऽन्तराग्नौ काष्ठैः चितिं चिनो-ति” कर्कः
“पूर्वतरम् उद्धृत्य क्षीरिणीः पुरुषाहूतीः”

१६ सू॰
“पुरुषआह्वानं यासामोषधीनाम् ताउद्धृत्य” देव॰
“क्षीरयुक्ताः पुरुषाहूतीः पुरुषनाम्नीः पुंलिङ्गशब्दा-भिधेयाः अर्काद्याः” कर्कः।
“विशाखाशराश्मगन्धापृश्निपर्ण्यध्यण्डाश्च”

१७ सू॰
“उद्धृत्येति वर्त्तते विशाखादूर्वा शरोमुञ्जः पृश्निपर्णी माषपर्णी अध्यण्डा ढणढ-णिक्वा” देव॰
“अश्वगन्धा आसन्धिः पृश्निपर्णी लक्ष्मणेत्यपरे अध्यण्डा च व्रह्ममाण्डूकीति निगमे” कर्कः
“चिति-वच्च” कात्या॰ श्रौ॰

२१ ।

३ ।

२१
“देशो भवति तद्गुणयुक्तइत्यर्थः। स चितिवत् मृतस्य दाहार्थं यादृशैः काष्ठै-श्चितिर्विहिता तादृशे देशे” कर्कः। भावे क्तिन्।

२ समूहेमेदि॰। अग्न्यादेः

३ चयने संस्कारभेदे। अग्नि-चयनप्रकारः शत॰ ब्रा॰

७ ।

१ ।

१ ।

१ ।
“गार्हपत्यं चेब्यन्पलाशशाखा व्युदूहति अवस्यति ह्यैतद् गार्ह-पत्यं चिनोति इत्यादिके” विस्तरेणोक्तः। चीय-तेऽस्याम् आधारे क्तिन् अग्निचयनाधारे

४ इष्टकाभेदेतासामुपधानादि संस्काराः शत॰ व्रा॰

८ ।

१ ।

१ ।

१ ।
“प्राणभृत उपदधाति। प्राणा वै प्राणभृतः प्राणा-नेवैतदुपदधाति ताः प्रथमायां चितावुपदधाति”
“एषोऽ-ग्नेर्यत् प्रथमा चितिः पुरस्तात्तत् प्राणानुपादधाति तस्मा-दिमे पुरस्तात् प्राणाः इत्यादिके उक्ता दृश्या”।
“प्रथमो-त्तमयोः पादमात्रीरतिरिक्ताः” कात्या॰ श्रौ॰

१७ ।

७ ।

२९ ।
“प्रथमोत्तमयोश्चित्योरतिरिक्ता सा पादमात्री भवतिनातोऽतिरिक्ता चेति” कर्कः प्रथमापञ्चम्योः अतिरिक्ता यामहत्य इष्टकास्ताः पादमात्रीरुपदधाति” स॰ व्या॰।

५ कु-ड्यस्थ्येष्टकादीनां समूहविशेषे। इष्टकामानेन चितिमान-ज्ञानोपयोगिव्यवहारः चितिव्यवहारः। स च लीला॰दर्शितो यथा चितौ करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम्।
“उच्छ्रयेणगुणितं चितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं घनं भवेत्। इष्टिका-घनहृते घने चितेरिष्टिकापरिमितिश्च लभ्यते। इष्टि-कोच्छ्रयहृदुच्छ्रितिश्चितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि। [Page2932-a+ 31] उदाहरणम्। अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं विस्तारो द्वाद-शाङ्गुलः। उच्छ्रितिस्यङ्गुला यासामिष्टिकास्ताश्चितौकिल। यद्विस्तृतिः पञ्चकराष्टहस्तं दैर्घ्यं च यस्यांत्रिकरोच्छ्रितिश्च। तस्यां चितौ किं फलमिष्टिकानांसङ्ख्या च का ब्रूहि कति स्तराश्च। न्यासः। इष्टिकायाः घनहस्तमानं

३६

४ चितेः क्षेत्रफलम्

४० । उच्छ्रयेण गुणितं चितेर्घनफलम्

१२

० । लब्धा इष्टिकासङ्ख्या

२५

६० । स्तरसङ्ख्या

२४ । एवं पाषाणचयेऽपि।
“चितेः कपि” पा॰ कपि परे दीर्घः एकचितीकः
“पञ्च-चितिकोऽग्निः” इत्यादौ छन्दसि न दीर्घः। चाय--दीप्तौक्तिन् चिभावः।

६ चैतन्ये स्वयंप्रकाशे चिच्छब्दार्थे स्त्री
“आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवला”
“संक्षे पशारी॰।

७ दुर्गायाम्।
“चितिश्चैतन्यभा-वाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता। महान् व्याप्य स्थितासर्वान् महा वा प्रकृतिर्म्मता” देवीभाग॰ पु॰

४५ अ॰।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चिति¦ f. (-तिः) Collecting, gathering. (-तिः-ती)
1. funeral pile.
2. A heap, a quantity.
3. A pile, a stack.
4. An oblong with quadrangular sides. E. चि to collect, affix आधारे क्तिन् and optionally ङीष् is added.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चितिः [citiḥ], f. [चि-आधारे क्तिन्]

Collecting, gathering.

A heap, multitude, quantity.

A layer, pile, stack; सभ्यावसथ्यं चितयो$सवो हि ते Bhāg.3.13.37.

A funeral pile.

An oblong with quadrangula rsides.

The understanding. -m. The thinking mind.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चिति f. a layer (of wood or bricks etc. ) , pile , stack , funeral pile TS. v S3Br. vi , viii Pa1n2. 3-3 , 41 Mn. iv , 46 MBh. etc. (metrically तीHariv. 2227 and 12360 )

चिति f. N. of S3Br. xiii

चिति f. collecting , gathering W.

चिति f. a heap , multitude Prab. ii , 17

चिति f. an oblong with quadrangular sides W. (See. इध्म-; अमृत-and ऋषि-चिति.)

चिति f. (only dat. तये, Ved. inf. )understanding VS.

चिति m. the thinking mind Devi1m. v , 36 Prab.

चिति See. 4. चित्.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--a Jayadeva. Br. III. 4. 2.

(II)--(एत्य्।) he who gathers the means for enjoy- ment. वा. 4. ३८.

(III)--the twins of प्रजापति in the २३र्द् kalpa; Cinta came out of contemplation. वा. २१. ५३. [page१-600+ २५]

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

चिति स्त्री.
(चि+क्तिन्) 1. ईंटों का चयन (राशीकरण), विशेषतः चयन में वेदि के लिए, आप.श्रौ.सू. 16.35.8; पाँच परतों में निर्मित (पञ्चचितिका, 15.3); परतों (तहों) में निश्चित संख्या में ईटें होती हैं (इग्ग्लिंग, श. ब्रा. अं. XLIII, 22) ये विशिष्ट नाम वाली हैं ः स्वयमातृण्णा, लोकम्पृणा, यजुष्मती, आषाढा इत्यादि; प्रत्येक तह मिट्टी से अलग की गई होती है, अलग स्थापित एवं ‘चात्वाल’ से ली जाती हैं। वेदि का आकार विभिन्न प्रकार का होता है ः द्रोण (बाल्टी), चक्र, श्येन (बाज) इत्यादि, का.श्रौ.सू. 16.5.91; गार्हपत्य-अगिन्-स्थान का भी चयन होता है, बौ.शु.सू. 2.66.71; अगिन्-वेदि के चयन के लिए प्रयुक्त ईंट, का.श्रौ.सू 17.3.21, 25; द्रष्टव्य-अगिन्चयन. रथचक्र