चेतन
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतनः, पुं, (चेतति जानाति सर्व्वं इति । चित् + कर्त्तरि ल्युः ।) आत्मा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, पञ्चदश्याम् । ६ । ४५ । “चेतना चेतनभिदा कूटस्थात्मकृता न हि । किन्तु बुद्धिकृताभासकृतैवेत्यवगम्यताम् ॥”) मनुष्यः । इति राजनिर्घण्टः ॥ प्राणी । इत्य- मरः । १ । ४ । ३० ॥ (“रथादौ नियता चेष्टा चेतनेनाधितिष्ठिते । न दृष्टा चेतनस्तेन प्राणादीनां प्रवर्त्तकः ॥” इति शब्दार्थचिन्तामणिधृतवचनम् ॥) चेतनं चैतन्यं विद्यतेऽस्य इति । “अर्शआदि- भ्योऽच् ।” ५ । २ । १२७ । इत्यच् ।) प्राणयुक्ते त्रि । इति मेदिनी । ने, ६४ ॥ (यथा, मेघदूते । ५ । कामार्त्ता हि प्रकृतिकृपणाश्चेतनाचेतनेषु ॥”)
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतन पुं।
प्राणी
समानार्थक:प्राणिन्,चेतन,जन्मिन्,जन्तु,जन्यु,शरीरिन्,भूत
1।4।30।2।2
जनुर्जननजन्मानि जनिरुत्पत्तिरुद्भवः। प्राणी तु चेतनो जन्मी जन्तुजन्युशरीरिणः॥
वैशिष्ट्यवत् : जननम्
: नरकस्थप्राणी, मनुष्यः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतन¦ पु॰ चित--ल्यु।
१ आत्मनि जीवे
२ परमेश्वरे हेमच॰।
३ मनुष्ये राजनि॰।
४ प्राणिमात्रे अमरः।
५ प्राणयुक्तेत्रि॰ मेदि॰।
“उन्मादश्चापरिच्छेदश्चेतननाचेतनेषु” च सा॰द॰।
“चेतनं पुष्करं कोशैः क्षुधाध्मातैः समन्ततः” हरिवं॰
६७ अ॰। तस्य भावः ष्यञ् चैतन्य न॰। त्वचेतनत्व न॰ तल् चेतनता स्त्री चेतनायाम्
“शरीरस्यन चैतन्यम्” भाषा॰
“चैतन्यमात्मनोविद्यात्” श्रुतिः। [Page2963-a+ 38]
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतन¦ mfn. (-नः-ना-नं) Alive, living, feeling. m. (-नः)
1. Soul, self.
2. A man.
3. A living and sentient being. f. (-ना) Understanding, in- telligence, wisdom, reflection. E. चित् to reflect, affix ल्युट् |
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतन [cētana], a. (-नी f.) [चित् -ल्यु]
Animate, alive, living, sentient, feeling; चेतनाचेतनेषु Me.5 animate and inanimate.
Visible, conspicuous, distinguished.
नः A sentient being, a man.
Soul, mind.
The supreme soul.
An animal in general.
ना Sense, consciousness; चुलुकयति मदीयां चेतनां चञ्चरीकः R. G.; U.3.31; Māl.9.12; R.12.74; चेतनां प्रतिपद्यते regains one's consciousness.
Understanding, intelligence; पश्चिमाद्यामिनीयामात्प्रसादमिव चेतना R.17.1; ... शास्ताखानो$ल्प- चेतनः Śiva. B.29.9.
Life, vitality, animation; Bg.13.6.
Wisdom, reflection. -नम् Appearance.
The thinking principle, the mind; अच्युतचेतनः Bhāg.9.15.41.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चेतन mf( ई)n. visible , conspicuous , distinguished , excellent RV. AV. ix , 4 , 21
चेतन mf( ई)n. percipient , conscious , sentient , intelligent Kat2hUp. v , 13 S3vetUp. vi , 13 Hariv. 3587 KapS. Tattvas. etc.
चेतन m. an intelligent being , man Sarvad. ii , 221
चेतन m. soul , mind L.
चेतन n. conspicuousness RV. i , 13 , 11 and 170 , 4 ; iii , 3 , 8 ; iv , 7 , 2
चेतन n. soul , mind R. vii , 55 , 17 and 20
चेतन/ चे etc. See. ib.
Purana index
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--is Cyavana. वा. ६५. ८८. [page१-611+ २७]