निशा

सम्स्कृतम्

नामम्

    आकारान्त स्त्रीलिम्ग निशा शब्दस्य रूपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	निशा	निशे	निशाः
सम्बोधनप्रथमा	निशे	निशे	निशाः
द्वितीया विभक्तिः	निशाम्	निशे	निशाः
तृतीया विभक्तिः	निशया	निशाभ्याम्	निशाभिः
चतुर्थी विभक्तिः	निशायै	निशाभ्याम्	निशाभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	निशायाः	निशाभ्याम्	निशाभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	निशायाः	निशयोः	निशानाम्
सप्तमी विभक्तिः	निशायाम्	निशयोः	निशासु

1. रात्री
2. यामिनी
3. रजनी
4. निशीधिनी

अनुवादाः आम्गलम्- Night, sometimes used to refer to Turmeric. मलयाळम्- രാത്രി, നിശ

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा, स्त्री, (नितरां श्यति तनूकरोति व्यापारा- निति । नि + शो + कः । टाप् ।) रात्रिः । तत्पर्य्यायः । रात्री २ रक्षोजननी ३ शत्वरी ४ चक्रभेदिनी ५ घोरा ६ श्यामा ७ याम्या ८ दोषा ९ तुङ्गी १० भौती ११ शताक्षी १२ वास्तवा १३ उषा १४ वासतेयी १५ तमा १६ निट् १७ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अवशिष्टो रात्रिशब्दे द्रष्टव्यः ॥ (यथा, ऋतुसंहारे । १ । ९ । “सितेषु हर्म्येषु निशासु योषितां सुखप्रसुप्तानि मुखानि चन्द्रमाः । विलोक्य निर्य्यन्त्रणमुत्सुकश्चिरं निशाक्षये याति ह्रियैव पाण्डुताम् ॥”) हरिद्रा । दारुहरिद्रा । इति मेदिनी । शे, ९ ॥ (अस्याः पर्य्यायो यथा, -- “हरिद्रा पीतिका गौरी काञ्चनी रजनी निशा । मेहघ्नी रञ्जनी पीता वर्णिनी रात्रिनामिका ॥” इति वैद्यकरत्नमालायाम् ॥) मेषवृषमिथुनकर्कटधनुर्मकरलग्नानि । यथा, -- “अजगोपतियुग्मञ्च कर्किधन्विमृगास्तथा । निशासंज्ञाः स्मृताश्चैते शेषाश्चान्ये दिनात्मकाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा स्त्री।

रात्रिः

समानार्थक:शर्वरी,निशा,निशीथिनी,रात्रि,त्रियामा,क्षणदा,क्षपा,विभावरी,तमस्विनी,रजनी,यामिनी,तमी,वसति,श्यामा,दोषा,दोषा,नक्तम्

1।4।4।1।1

निशा निशीथिनी रात्रिस्त्रियामा क्षणदा क्षपा। विभावरीतमस्विन्यौ रजनी यामिनी तमी॥

अवयव : रात्रिप्रारम्भः,रात्रिमध्यः,प्रहरः

 : अत्यन्धकाररात्रिः, चन्द्रिकायुक्तरात्रिः, दिनद्वयमध्यगता_रात्रिः

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा¦ स्त्री नितरां श्यति तनूकरोति व्यापारान् शो--क।

१ रात्रौ

२ हरिद्रायाम्
“अजगोपतियुग्मञ्च कर्किधन्वि-मृगा निशा” इति ज्योतिषोक्तेषु

३ मेषादिराशिषु च। शसादौ भत्वे च वा निश् आदेशः।
“अग्निहोत्रंजुहुयात् आद्यन्ते द्युनिशोः सदा” मनुः
“न स्नानमा-चरेत् भुक्त्वा नातुरो न महानिशि” मनुः
“संविश्यकुशशयने निशां निनाय” रघुः
“त्रिभागशेषायु निशासुच जणम्” कुमा॰
“निशातुषारैर्नयनाम्बुकल्पैः” भट्टिः। तत्पुरुषेऽस्य
“बिभाषा सेनासुराच्छायाशालानिशानाम्” [Page4110-a+ 38] क्लीवता
“श्वनिशं श्वनिशा वा” सि॰ कौ॰। समा-हारद्वन्द्वेऽपि क्लीवता।
“इन्द्रियाणां जये योगं सयाति चेदु दिवानिशम्” मनुः।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा¦ f. (-शा)
1. Night.
2. Turmeric, (Curcuma longa.)
3. Another sort, (C. zanthorrhiza.) E. नि always, शो to waste or reduce, (mortals,) aff. क; or निश् to meditate, aff. क्विप्, and टाप added.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा [niśā], [नितरां श्यति तनूकरोति व्यापारान् शो-क Tv.]

Night या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी Bg.2.69.

Turmeric.

A dream.

A collective name for the zodiacal signs Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Sagittarius, and Capricorn.

A species of plant (Mar. कचरा or उपळसरी).

Comp. अटः, अटनः an owl.

a demon, ghost, goblin; ईश्वरस्य निशाटानां विलोक्य निखिलां पुरीम् Bk. 8.115; Rām. Ch.1.34 -अटकः bdellium.

अतिक्रमः, अत्ययः, अन्तः, अवसानम् the passing away of night.

daybreak; ये मां स्तुवन्त्यनेनाङ्ग प्रतिबुध्य निशात्यये Bhāg.8.4.25. -अदः = Niṣāda q. v. -अन्ध a. blind at night. (-न्धा) the creeper called जतुका.

अधीशः, ईशः, नाथः, पतिः, मणिः, रत्नम् the moon.

camphor. -अर्धकालः the first part of the night. -आख्या -आह्वा turmeric. -आदिः the evening twilight. -उत्सर्गः end of night, day break. -उषित a. having remained overnight (Mar. शिळे). -एतः a crane.

करः the moon; बहुले$पि गते निशाकरस्तनुतां दुःखमनङ्ग मोक्ष्यति Ku.4.13; द्विजावली बालनिशाकरांशुभिः.

a cock.

camphor.

N. of the numeral 1. -केतुः the moon -गुह a bed-chamber.-क्षयः close of night. -चर a. (-रा, री f.) moving about by night, night stalker.

(रः) a fiend, goblin, an evil spirit; तस्मै निशाचरैश्वर्यं प्रतिशुश्राव राघवः R.12.69.

an epithet of Śiva.

a jackal.

an owl.

a snake.

the ruddy goose.

a thief. ˚पतिः

an epithet of (1) Śiva; (2) of Rāvaṇa.

(री) a female fiend.

a woman going to meet her lover at night by appointment; राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी R.11.2 (where the word is used sense 1 also).

a harlot.-चर्मन् m. darkness. -जलम् dew, frost. -दर्शिन् m. an owl. -निशम् ind. every night, always; ऋषेस्तस्योटज- स्थस्य कालो$गच्छन्निशानिशम्.

पुष्पम् the white water-lily (opening at night).

hoar-frost, dew. -बलम् see निशा (4). -मुखम् the beginning of night, cf. प्रदोषो रजनीमुखम्.-मृगः a jackal

रत्नम् the moon

camphor. -वनः hemp (शण). -विहारः a demon. goblin, a Rākṣasa; प्रचक्रतू रामनिशाविहारौ Bk.2.36. -वेदिन् m. a cock. -हसः the white water-lily (opening at night).

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

निशा f. night Gr2S3rS. Mn. MBh. etc.

निशा f. a vision , dream MBh.

निशा f. turmeric , Curcuma (of 2 species , prob. -CCurcuma Zedoaria and C Longa) Sus3r.

निशा f. = -बलJyot.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--same as सीता; a R. of the कुशद्वीप. M. १२२. ७१.

(II)--a daughter of क्रोधा. वा. ६९. २०५.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

NIŚĀ : The third wife of the Agni called Bhānu. To the couple were born seven sons called Agni, Soma, Vaiśvā- nara, Viśvapati, Sannihita, Kapila and Agraṇī, and a daughter called Rohiṇī. (Vana Parva, Chapter 211).


_______________________________
*8th word in left half of page 540 (+offset) in original book.