परि
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परि, व्य, सर्व्वतोभावः । वर्ज्जनम् । व्याधिः । शेषः । इत्थम्भूतः । आख्यानम् । भागः । वीप्सा । आलिङ्गनम् । लक्षणम् । दोषाख्यानम् । निर- सनम् । पूजा । व्याप्तिः । भूषणम् । इति मेदिनी ॥ उपरमः । शोकः । इति हेमचन्द्रः ॥ सन्तोष- भाषणम् । इति शब्दरत्नावली ॥ उपसर्गविशेषः । अस्यार्थः । सर्व्वतोभावः । अतिशयः । वीप्सा । इत्थम्भावः । चिह्नम् । भागः । त्यागः । नियमः । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गादासः ॥
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परि¦ अव्य॰ षॄ--इन्।
१ समन्ततोभावे
२ व्याप्तौ
३ दोषकथने
४ भूषणे
५ आश्लेषे
६ पूजने
७ वर्जने
८ मर्य्यादायाम्
९ आ-च्छादने गणरत्नटी॰। तत्र च क्रमेणोदाहृतं यथा
“
१ परि-भ्रमति
२ परिणतः
३ परिवादः
४ परिष्करोति।
५ परि-ष्वजते
६ परिचरति
७ परि त्रिगर्त्तात्
८ परिच्छिद्यते वासः
९ परिदेवनम्”
१० व्याधौ
११ शेषे च मेदि॰।
१२ उपरमे
१३ शोके हेमच॰
१४ सन्तोषभाषणे शव्दरत्ना अस्य उप-सर्गत्वमर्थभेदे कर्मप्रवचनीयत्वञ्च पा॰ उक्तं यथा
“लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु प्रतिपर्य्यनवः” पा॰
“एष्व-र्थेषु विषयभूतेषु प्रत्यादयः कर्मप्रवनीयसंज्ञाः स्युः। लक्षणे वृक्षम्प्रति पर्य्यनु वा विद्योतते विद्युत्। इत्थम्भूताख्याने भक्तो विष्णुम्प्रति पर्य्यनु वा। भामे लक्ष्मोर्हरिम्प्रति पर्य्यनु वा हरेर्भाग इत्यर्थः। वीप्सायाम्वृक्षं वृक्षं प्रति पर्य्यतु वा सिञ्चति। अत्रोपसर्गत्वाभावान्न षत्वम्। एषु किम् परिषिञ्चति” सि॰ कौ॰
“अधि-परी अनर्थकौ” पा॰
“उक्तसंज्ञौ स्तः। कुताऽध्याग-च्छति। कुतः पर्य्यागच्छति। गतिसंज्ञाबाधाद् गतिर्गता-विति निघातो न” सि॰ कौ॰।
“अपपरी वर्जने” पा॰ एतौवर्जने मर्मप्रवचनीयौ स्तः
“पञ्चम्यपाङ्परिभिः” पा॰एतैः कर्मप्रवचनीयैर्योगे पञ्चमी स्यात्। अप हरेः परिहरे। संसारः। परिरत्र वर्जने लक्षणादौ तु बितीयाहरिफगि। सपरमे परिसान्वः शोके परिदेपमम्। [Page4244-b+ 38]
“अक्षशलाकासंख्याः परिणा” पा॰ द्यूते व्यवहारेपराजये च अक्षादीनां परिणा समासः। न पूर्वनिपातःद्यूते अक्षं विपरीतं वृत्तम् अक्षपरि। एवं शलाकापरिएकपरि इत्यादि। सन्तोषे परितोषः।
“परेश्च घाङ्कयोः” पा॰ रस्य वा लः। परिघः पलिघः पल्यङ्कः पर्य्यङ्कः।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परि¦ A particle and prefix to words implying,
1. Ubiquity, (all round, on every side.)
2. Part, portion.
3. Abandonment, (away.)
4. End, term.
5. Sickness. infirmity.
6. Enforcement, stress, (even, very great.)
7. Separateness, several distributions, (each by each, &c.)
8. Embracing, encircling, (round, round about.)
9. Depreciation, exposure of faults.
10. Homage, respect.
11. Rejection, turning off or away.
12. Ornament.
13. Diffusion, extension.
14. Mark or sign.
15. Sorrow.
16. Cessation, stop, impediment.
17. Truth.
18. An exclamation of Pleasure or satisfaction. As परिकर्त्तुं, to adorn; परिक्षिप्नुं, to abandon; परिछेत्तुं, to divide; परिदेवितुं, to lament; परिरब्धुं, to embrace; परिव्रजितुं, to go about, to wander, &c.: see the following compound nouns. E. पॄ to complete, to satisfy, aff. इन्; in combination with roots forming nouns by घञ्, the इ of परि is sometimes optionally lengthened, as परी।
परि(र)णाम¦ m. (-मः)
1. Change of form or state.
2. Maturity, fulness, ripeness.
3. End, last stage or state.
4. Digestion.
5. Result.
6. A figure of speech closely resembling Rupaka and minutely distinguished by it; it consists in transferring the properties of any object to that with which it is compared. E. परि before, नम् to bend, aff. घञ्। [Page427-a+ 60]
परि(री)णाय¦ m. (-यः)
1. Leading or taking round.
2. Moving a piece at chess, draughts, &c. E. परि about, णी to take, aff. घञ्।
परि(री)ताप¦ m. (-पः)
1. Pain, anguish.
2. Sorrow.
3. A division of hell.
4. Heat, warmth.
5. Fear.
6. Trembling. E. परि exceeding, ताप burning.
परि(री)दाह¦ m. (-हः)
1. Burning.
2. Pain, sorrow.
परि(री)पाक¦ m. (-कः)
1. Being cooked or dressed.
2. Maturity, perfec- tion.
3. Cleverness, shrewdness.
4. Digestion.
5. The fruit or consequence of actions. E. परि before, पच् to cook or ripen, घञ् aff.
परि(-री)भव¦ m. (-वः)
1. Disrespect, contempt, disgrace.
2. Defeat, dis- comfiture. E. परि implying depreciation, and भव being; also परिभाव।
परि(री)माण¦ n. (-णं)
1. Measure.
2. Measuring.
3. Weight, number, value. E. परि completely, and माण measuring. परि + मा-ल्युट् |
परि(री)वर्त्त¦ m. (-र्त्तः)
1. Going or turning back.
2. Turning round, revolving.
3. Flight, retreat, desertion.
4. Exchange, barter.
5. Requital, return.
6. The end of a period of four ages, or destruction of the world.
7. A chapter, a book, a canto, &c.
8. The king of the tortoises, or the tortoise incarnation. E. परि severally, &c. वृत् to be, aff. भावे घञ् |
परि(री)वाह¦ m. (-हः)
1. An inundation, an overflowing, natural or arti- ficial.
2. An water course or a drain to carry off excess of water. E. परि about, वह् to bear, aff. घञ्; also परीवाह।
परि(री)सर्य्या¦ f. (-र्य्या)
1. Perambulation, wandering round or about.
2. Near approach.
3. Service. E. परि about, सृ to go, भावे-क्यप् aff.
परि(री)हार¦ m. (-रः)
1. Disrespect.
2. Seizing, surrounding,
3. Bounty, largess.
4. Any thing or person objectionable.
5. Leaving.
6. Re- moving.
7. Repelling.
8. Omission.
9. The common land round a village or town. E. परि, हृ to take away, aff. घञ् |
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परि [pari], ind. (Sometimes changed to परी, as परिवाह or परीवाह, परिहास or परीहास)
As a prefix to verbs and nouns derived from them, it means (a) round, round about, about; (b) in addition to, further; (c) opposite to, against; (d) much, excessively.
As a separable preposition it means (a) towards, in the direction of, to, opposite to (with an acc.); वृक्षं परि विद्योतते विद्युत्; (b) successively, severally (with an acc.); वृक्षं वृक्षं परि सिञ्चति 'he waters tree after tree'; (c) to the share or lot of (showing भाग or participation) (with acc.); यदत्र मां परि स्यात् 'what may fall to my lot'; or लक्ष्मीर्हरिं परि Sk.; (d) from, out of; (e) expect, outside of, with the exception of (with abl.); परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः or पर्यनन्तात् त्रयस्तापाः Vop.; (f) after the lapse of; परि संवत्सरात् (g) in consequence of; (h) beyond, more than; भृत्याः परि चतुर्दश Mb.3.1.11 (com. अधिकचतुर्दशाः पञ्चदशेत्यर्थः; (i) according to, in accordance with; (j) above, over.
As an adverbial prefix to nouns not directly connected with verbs, it means 'very', 'very much, 'excessively'; as in पर्यश्रु 'bursting into tears'; so परिचतुर्दशन्, परिदौर्बल्य.
At the beginning of adverbial compounds परि means (a) without, except, outside, with the exception of; as in परित्रिगर्तं वृष्टो दिवः P.II.1.12; VI.2.33. (According to P.II. 1.1. परि may be used at the end of adverbial comp. after अक्ष, शलाका, and a numeral to denote loss or defeat in a game by an unlucky or adverse cast of dice' (द्यूतव्यवहारे पराजये एवायं समासः) e. g. अक्षपरि, शलाका- परि, एकपरि; cf. अक्षपरि; (b) round about, all round, surrounded by; as in पर्यग्नि 'in the midst of flames'.
At the end of an adjectival comp. परि has the sense of 'exhausted by', or 'feeling repugnance for'; as in पर्यध्ययनः = परिग्लानो$ध्ययनाय.
परि [pari] री [rī] णामः [ṇāmḥ], (री) णामः 1 Alteration, change, transformation.
Digestion; अन्नं न सम्यक् परिणाममेति Suśr.; भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम् T.S.; Pt.4.22.
Result, consequence, issue, effect; अप्रियस्यापि पथ्यस्य परिणामः सुखावहः H.2.124; Mk.3.1; परिणामसुखे गरीयसि (वचसि औषधे च) Ki.2.4; Bg.18.37,38.
Ripening, maturity, full development; उपैति शस्यं परिणामरम्यताम् Ki.4.22; फलभर- परिणामश्यामजम्बू &c. U.2.2; Māl.9.24.
End, termination, conclusion, close, decline; दिवसाः परिणामरमणीयाः Ś.1.3; वयःपरिणामपाण्डुरशिरसम् K.1; परिणाममुपैति दिवसः K.254 'the day is drawing to a close'.
Old age; परिणामे हि दिलीपवंशजाः R.8.11.
Lapse (of time).
(In Rhet.) A figure of speech allied to रूपक, by which the properties of any object are transferred to that with which it is compared. (The Chandrāloka thus defines and illustrates it: परिणामः क्रियार्थश्चेद्विषयी विषयात्मना । प्रसन्नेन दृगब्जेन वीक्षते मदिरेक्षणा ॥ 5.18; see R. G. also under परिणाम). -Comp. -जम् Violent or painful indigestion (see शूलम् below). -दर्शिन् a. prudent, fore-sighted.-दृष्टि a. prudent. (-ष्टिः f.) prudence, providence.-पथ्य a. salutary in the end. -मुख a. about to terminate. -वादः the S&amacrṅkhya doctrine of evolution. -शूलम् violent or painful indigestion, colic, flatulence with pain.
परि [pari] री [rī] णाहः [ṇāhḥ], (री) णाहः 1 Circumference, compass, expanse, extent, breadth, width; स्तनयुगपरिणाहाच्छादिना वल्कलेन Ś.1.19; स्तनपरिणाहविलासवैजयन्ती Māl.3.15 'large or expansive breasts'; ककुदे वृषस्य कृतबाहुमकृशपरिणाहशालिनि Ki.12.2; Mk.3.9; Ratn.2.13; Mv.7.24; नल्वमात्र- परीणाहो घनच्छायो वनस्पतिः Mb.12.154.7.
Periphery or circumference of a circle.
परि [pari] री [rī] णायः [ṇāyḥ], (री) णायः 1 Moving a piece at chess, draughts &c.
A move (at chess).
परि [pari] री [rī] दाहः [dāhḥ], (री) दाहः 1 Burning.
Anguish, pain, sorrow.
परि [pari] री [rī] धानम् [dhānam], (री) धानम् 1 Putting on a garment, dressing.
A garment, especially an under-garment, clothes in general; आत्तचित्रपरिधानविभूषाः Ki.9.1; Śi.1.61; 4.68; Pt.5.23 (fig.). A sword-sheath; समुल्लसत्तनुपरि- धानसंपदः (सदसिलताः) Śi.17.25.
Closing or concluding;
Ved. Putting round.
परि [pari] री [rī] पाकः [pākḥ], (री) पाकः 1 Being completsly cooked or dressed.
Digestion, as in अन्नपरिपाक.
Ripening, maturing, development, perfection; परिपाकपिशङ्गलतारजसा रोधश्चकास्ति कपिशं गलता Śi.4.48; Ku.6.1.
Fruit, result, consequence; प्रपन्नानां मूर्तः सुकृतपरिपाको जनिमताम् Mv.4. 31; Bh.2.132;3.135.
Cleverness, shrewdness, skilfulness; वीक्ष्य तस्य विनये परिपाकं पाकशासनपदं स्पृशतो$पि N.5.2.
परि [pari] री [rī] भवः [bhavḥ], (री) भवः 1 Insult, injury, humiliation, disrespect, degradation, disgrace; पराक्रमः परिभवे वैयात्यं सुरते- ष्विव (भूषणम्) Śi.2.44; R.12.37; Ve.1.25; U.4.23; Mu.3.4; Mv.1.4;3.17.
Defeat, discomfiture.
Comp. आस्पदम्, पदम् an object of contempt; अदुर्गो विषयः कस्य नारेः परिभवास्पदम् H.3.51.
a disgrace or disgraceful situation. -विधिः humiliation; प्रायो मूर्खः परिभवविधौ नाभिमानं तनोति Śi. Til.16.
परि [pari] री [rī] माणम् [māṇam], (री) माणम् 1 Measuring, measure (of strength, power &c.); सद्यः परात्मपरिमाणविवेकमूढः Mu.1.1; Ku. 2.8; Ms.3.133; सदा पान्थः पूषा गगनपरिमाणं कलयति Bh.
Weight, number, value; प्रतिग्रहपरीमाणं...... शासनं कारयेत् स्थिरम् Y.1.32.
Size, dimension.
परि [pari] री [rī] रम्भः [rambhḥ] णम् [ṇam], (री) रम्भः णम् Embracing, an embrace; द्रुतपरिरम्भनिपीडनक्षमत्वम् Śi.1.74;1.52; U.1.24,27; किं पुरेव ससंभ्रमं परिरम्भणं न ददासि Gīt.3.
परि [pari] री [rī] वादः [vādḥ], (री) वादः 1 Blame, censure, detraction, abuse; अयमेव्र मयि प्रथमं परिवादरतः M.1; Y.1.133.
Scandal, stain, stigma; ill-repute; मा भूत् परीवादनवावतारः R.5.24; 14.86; Mv.5.28.
Charge, accusation; परिवादबहल- दोषान्न यस्य रक्षां परिहरामि Mk.3.3.
An instrument with which the lute is played; तं प्रागसावविनयं परिवादमेत्य लोके$धुनापि विदिता परिवादिनीति N.11.127. -Comp. -कथा abusive language, reproof. -करः a slanderer.
परि [pari] री [rī] वाहः [vāhḥ], (री) वाहः 1 Overflowing (of a tank &c.), inundation, overflow, natural or artificial; प्रथमं (कौतूहलं) सपरिवाहमासीत् Ś.2.
A water-course; drain or channel to carry off excess of water; पूरोत्पीडे तटागस्य परीवाहः प्रतिक्रिया U.3.29; Pt.2.15; Śi.16.51; R.8.74.
परि [pari] री [rī] वापः [vāpḥ], (री) वापः 1 Shaving, shearing
Sowing
A reservoir, pool, pond, a piece of water.
Furniture.
Train, retinue; सुप्रतिविहितयानवाहनपुरुषपरिवापः Kau. A 1.6.
Fried grains of rice.
Coagulated milk.
Stand-point, place; Mb.5.
परि [pari] री [rī] वारः [vārḥ], (री) वारः 1 Train, retinue, attendants or followers collectively; (यानम्) अध्यास्य कन्या परिवारशोभि R.6.1;12.16; ग्रहगणपरिवारो राजमार्गप्रदीपः Mk.1.57.
A cover, covering; व्याघ्रचर्मपरिवाराः Mb.5.155.8;
A hedge round a village.
A sheath, scabbard; परिवारः परिजने खड्गकोशे परिच्छदे Medinī; परिवारात् पृथक्चक्रे खड्गश्चात्मा च केनचित् Śi.19.49.
परि [pari] री [rī] वर्तः [vartḥ], (री) वर्तः 1 Revolving, revolution (as of a planet); न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः Bhāg.1.3.39.
A period, lapse or expiration of time; युगशतपरिवर्तान् Ś.7.34.
The expiration of a Yuga; जनैस्तदा युगपरि- वर्तवायुभिर्विवर्तिता Śi.17.12.
Repetition; recurrence.
Change, alteration; तदीदृशो जीवलोकस्य परिवर्तः U.3. 'changed condition of life', 'change in circumstances'; so जीवलोकपरिवर्तमनुभवामि Māl.7; स्वरपरिवर्तः Mk.1.
Retreat, flight, desertion
A year.
Repeated birth, transmigration.
Barter, exchange; अन्योन्य- वस्त्रपरिवर्तमिव व्यधत्ताम् Śi.5.39.
Requital, return.
An abode.
A chapter or section of a work.
N. of the Kūrma or second incarnation of Viṣṇu.
A turning round or derangement; अधन्यस्य मम कोकिलानामक्षिपरिवर्त इव कुक्षिपरिवर्तः संवृत्तः Svapna.4.
Moving to and fro, stirring; चरितमहामृताब्धिपरिवर्तपरि- श्रमणाः Bhāg.1.87.21.
परि [pari] री [rī] शेषः [śēṣḥ], (री) शेषः 1 Remainder, remnant, elimination; परिशेषादत्रैवर्णिको रथकारः ŚB. on MS.6.1.44.
Supplement.
Termination, conclusion, completion.
End, destruction (शेषः सङ्कर्षणे वधे Medinī.); कुलप्रसूनं परिशेषभागि Bu. Ch.1.72. परिशेषेण ind.
With the residue.
Completely, in full. परिशेषात् ind. Consequently.
परि [pari] री [rī] हासः [hāsḥ], (री) हासः 1 Joking, jesting, mirth; merriment; त्वराप्रस्तावो$यं न खलु परिहासस्य विषयः Māl.9.44; परिहासपूर्वम् 'jokingly' or 'in jest' R.6.82; परिहासविजल्पितम् Ś.2.18 'uttered in jest'; परीहासाश्चित्राः सततमभवन् येन भवतः Ve.3.14; Ku.7.19; R.9.8; Śi.1.12.
Ridiculing, deriding. -Comp. -कथा an amusing story.-वस्तु an object of jest. -वेदिन् m. a buffoon, jester, a witty person.
परि [pari] री [rī] हारः [hārḥ], (री) हारः 1 Leaving, quitting, giving up, abandoning.
Removing, taking away; as in विरोध- परिहार; तेषां गुप्तिपरीहारैः कच्चित्ते भरणं कृतम् Rām.2.1.48.
Shunning, avoiding.
Refuting, repelling.
Omitting to mention, omission, leaving out.
Resrve, concealment.
A tract of common land round a village or town; धनुःशतं परीहारो ग्रामस्य स्यात् समन्ततः Ms.8. 237.
A special grant, immunity, privilege, exemption from taxes; प्रदद्यात् परिहारांश्च Ms.7.21; अनुग्रहपरि- हारौ चैभ्यः कोशवृद्धिकरौ दद्यात् Kau. A.2.1.19. Hence ˚लेखः a writ of remission as a favour; तथा परीहारनिसृष्टिलेखौ Kau. A.2.1.28; cf. जाते विशेषेषु परेषु चैव, ग्रामेषु देशेषु च तेषु तेषु । अनुग्रहो यो नृपतेर्निदेशात्, तज्ज्ञः परीहार इति व्यवस्येत् ॥ Kau. A.2.1.28.
Contempt, disrespect
An objection.
Seizing, keeping back.
Bounty.
(In gram.) The repetition of a word before and after इति; cf. परिग्रह.
(In dram.) Atoning for any improper action. -Comp. -विशुद्धिः (with Jainas) purification by mortification and penance. -सू (a cow) bearing a calf only after a long time.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परि ind. round , around , about , round about
परि ind. fully , abundantly , richly ( esp. ibc. [where also परी] to express fulness or high degree) RV. etc.
परि ind. as a prep. (with acc. )about (in space and time) RV. AV.
परि ind. against , opposite to , in the direction of , towards , to ib. (See. Pa1n2. 1-4 , 90 ; also at the beginning of a comp. mfn. ; See. ib. ii , 2 , 18 Va1rtt. 4 Pat. and पर्य्-अध्ययन)
परि ind. beyond , more than AV.
परि ind. to the share of (with अस्, or भू, to fall to a person's lot) Pa1n2. 1-4 , 90
परि ind. successively , severally( e.g. वृक्षम् परि सिञ्चति, he waters tree after tree) ib.
परि ind. (with abl. )from , away from , out of RV. AV. S3Br. (See. Pa1n2. 1-4 , 93 )
परि ind. outside of , except Pa1n2. 1-4 , 88 Ka1s3. (often repeated ib. viii , 1 , 5 ; also at the beginning or the end of an ind. comp. ib. ii , 1 , 12 )
परि ind. after the lapse of Mn. iii , 119 MBh. xiii , 4672 (some read परिसंवत्सरात्)
परि ind. in consequence or on account or for the sake of RV. AV.
परि ind. according to ( esp. धर्मणस् परि, according to ordinance or in conformity with law or right) RV. [ cf. Zd. pairi ; Gk. ?.]