पुष्पक
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पकम्, क्ली, (पुष्पमिव पुय्यैर्वा कायति प्रकाशते इति । कै + कः । पुष्प + संज्ञायां कन् वा ।) रीतिपुष्पम् । (पुष्पमिव प्रतिकृतिः । पुष्प + “इवे प्रतिकृतौ ।” ५ । ३ । ९६ । इति कन् ।) धनदस्य विमानम् । (कालपर्य्ययेण घनदं विजित्य रावणेन हृतेऽस्मिन् रावणस्यैव जातम् । यथा, रघौ । १० । ४६ । “वैमानिकाः पुण्यकृतः त्यजन्तु मरुतां पथि । पुष्पकालोकसं क्षोभं मेघावरणतत्पराः ॥”) नेत्ररोगः । रत्नकङ्कणम् । रसाञ्जनम् । लोह- कांस्यम् । मृदङ्गारशकटी । इति मेदिनी ॥ कासीसम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (पुष्प + स्वार्थे कन् । पुष्पम् । यथा, गारुडे १८२ अध्याये । “सप्ताभिमन्त्रितं कृत्वा करवीरस्य पुष्पकम् । स्त्रीणामग्रे भ्रामयेच्च क्षणाद्वै सा वशा भवेत् ॥” पुं, निर्व्विषसर्पजातिभेदः । यथा, सुश्रुते कल्प- स्थाने । ४ अध्याये । “निर्व्विषास्तु गलगोली शूकपत्रोऽजगरो दिव्यको वर्षहिकः पुष्पशकली ज्योतीरथः क्षीरिकः पुष्पकोऽतिपताकोऽन्धाहिको गौरा- हिको वृक्षेशय इति ॥” * ॥ पर्व्वतभेदः । यथा, मार्कण्डेये । ५५ । १३ । “स्वर्णशृङ्गी शातशृङ्गी पुष्पको मेघपर्व्वतः ॥” प्रासादस्य मण्डपभेदः । यथा विश्वकर्म्मप्रकाशे । ६ अध्याये । “अथातः संप्रवक्ष्यामि मण्डपानाञ्च लक्षणम् । मण्डपान् प्रवरान् वक्ष्ये प्रासादस्यानुरूपतः ॥ विविधा मण्डपाः कार्य्याः श्रेष्ठमध्यकनीयसः । नामतस्तान् प्रवक्ष्यामि शृणुध्वं द्विजसत्तमाः ॥ पुष्पकः पुष्पभद्रश्च सुवृतो मृतनन्दनः । कौशल्यो बुद्धिसंकीर्णो गजभद्रो जयावहाः ॥”)
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पक पुं-नपुं।
कुबेरविमानम्
समानार्थक:पुष्पक
1।1।70।2।3
अस्योद्यानं चैत्ररथं पुत्रस्तु नलकूबरः। कैलासः स्थानमलका पूर्विमानं तु पुष्पकम्.।
स्वामी : कुबेरः
सम्बन्धि1 : कुबेरः
पदार्थ-विभागः : वाहनम्,अलौकिकवाहनम्, द्रव्यम्, पृथ्वी, अलौकिकचलनिर्जीवः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पक¦ न॰ पुष्पमिव पुष्पेण वा कायति कै--क स्वार्थे क वा।
१ पुष्पशब्दार्थे
२ रीतिपुष्पे
३ कुवेरविमाने
४ नेत्ररोगभेदे
५ रत्नकङ्कणे
६ रसाञ्जने
७ लौहकांस्यै
८ मृत्तिकाङ्गारवा-हकशकट्याञ्च मेदि॰।
९ कासीसे हेमच॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पक¦ n. (-कं)
1. Calx of brass used as collyrium.
2. The chariot of KUVE4RA.
3. A disease of the eyes, albugo, specks on the eye.
4. A bracelet of diamonds or jewels.
5. A cup or vessel of iron.
6. A small earthen fire-place or furnace.
7. Green vitriol.
8. A flower. E. कन् added to the last.
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पकम् [puṣpakam], 1 Flower.
Calx of brass.
A cup of iron.
The car of Kubera (snatched off from him by Rāvaṇa and from him by Rāma); वैमानिकाः पुण्यकृतस्त्य- जन्तु मरुतां पथि, पुष्पकालोकसंक्षोभम् R.1.46;13.4.
A bracelet.
A kind of collyrium.
A particular disease of the eyes.
A bracelet of jewels.
A small earthen fireplace.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुष्पक m. a kind of serpent Sus3r.
पुष्पक m. N. of a mountain Ma1rkP.
पुष्पक n. (rarely m.) N. of the self-moving aerial car of कुबेर(also 627240 -विमानn. ; it was carried off by the demon रावणand constantly used by him till he was slain by राम-चन्द्र, who then employed the car to transport himself and सीताback to अयोध्या) MBh. R. etc.
पुष्पक n. N. of a forest Hariv.
पुष्पक n. calx of brass or green vitriol used as a collyrium L.
पुष्पक n. a bracelet ( esp. one of jewels) L.
पुष्पक n. a small earthen fire-place or furnace on wheels L.
पुष्पक n. a cup or vessel of iron L.
पुष्पक n. a partic. disease of the eyes (albugo) L.
Purana index
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--the aerial car in which राम flew to अयोध्या; फलकम्:F1: भा. IX. १०. ४५.फलकम्:/F of Kubera; फलकम्:F2: M. १७४. 1-7; १९१. ८८; १९३. १०; वा. ४१. 6-7.फलकम्:/F constructed by शिव. फलकम्:F3: M. १३०. १२.फलकम्:/F
(II)--the मण्टप with ६४ pillars. M. २७०. 3, 7.
(III)--a Mt. north of the महाभद्र; फलकम्:F1: वा. ३६. ३२; ३८. ७१.फलकम्:/F the residence of sages. फलकम्:F2: Ib. ३९. ६२.फलकम्:/F
Purana Encyclopedia
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Puṣpaka : nt.: Name of a vimāna (a vehicle moving in the air).
A. Origin: It was fashioned by Viśvakarman (viśvakarmaṇā/vihitam) 3. 158. 35.
B. Description: Moving in the air (khecara) 3. 275. 52: drawn by swans (haṁsayukta) 9. 46. 27; moving at will (kāmaga) 3. 275. 52; heavenly (divya) 9. 46. 27; brilliant (śrīmant) 3. 158. 35; (virājant) 3. 275. 52; pleasant (rucira) 3. 221. 5; (manorama) 9. 46. 27; equipped with excellent beds and seats (śayyāsanavara) 3. 158. 35; having variegated borders (citraparyanta) 3. 158. 35.
C. Epic event: After Bhīma's fight with the Yakṣas, when the Pāṇḍavas came to meet Kubera, he was seated in the Puṣpaka 3. 158. 35.
D. Rāmāyaṇa events:
(1) When Rāvaṇa defeated Kubera and drove him out of Laṅkā, he deprived Kubera of his Puṣpaka Vimāna; Vaiśravaṇa, however, cursed Rāvaṇa that the Vimāna would never carry him; it would carry only him who would kill Rāvaṇa in a battle (na tvām etad vahiṣyati/yas tu tvāṁ samare hantā tam evaitad vahiṣyati) 3. 259. 34-35;
(2) Rāma, after making arrangements for the internal security of Laṅkā (vidhāya rakṣāṁ laṅkāyāṁ) crossed the ocean riding the Puṣpaka 3. 275. 51-52;
(3) Rāma reached Kiṣkindhā riding the Puṣpaka; on way he described to Sītā the forest from the Vimāna (vaidehyā darśayan vanam) 3. 275. 56;
(4) When Rāma was anointed the king of Ayodhyā, he worshipped the Puṣpaka and returned it to Vaiśravaṇa (puṣpakaṁ ca vimānaṁ tat pūjayitvā) 3. 275. 68.
E. Mythological events:
(1) When Skanda was anointed the leader of the army of the gods (yadābhiṣikto …senāpatyena pāvakiḥ), Śiva started to meet him at Bhadravaṭa; at that time Kubera, riding his Puṣpaka, was in front of Śiva 3. 221. 1, 5;
(2) Kubera practised austerities near a tīrtha, which came to be known as Kauberatīrtha; as a result, Kubera received various boons and, as a gift, the Puṣpaka Vimāna as his vehicle (vāhanaṁ cāsya tad dattaṁ…vimānaṁ puṣpakaṁ) 9. 46. 27.
_______________________________
*1st word in left half of page p940_mci (+offset) in original book.
Mahabharata Cultural Index
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Puṣpaka : nt.: Name of a vimāna (a vehicle moving in the air).
A. Origin: It was fashioned by Viśvakarman (viśvakarmaṇā/vihitam) 3. 158. 35.
B. Description: Moving in the air (khecara) 3. 275. 52: drawn by swans (haṁsayukta) 9. 46. 27; moving at will (kāmaga) 3. 275. 52; heavenly (divya) 9. 46. 27; brilliant (śrīmant) 3. 158. 35; (virājant) 3. 275. 52; pleasant (rucira) 3. 221. 5; (manorama) 9. 46. 27; equipped with excellent beds and seats (śayyāsanavara) 3. 158. 35; having variegated borders (citraparyanta) 3. 158. 35.
C. Epic event: After Bhīma's fight with the Yakṣas, when the Pāṇḍavas came to meet Kubera, he was seated in the Puṣpaka 3. 158. 35.
D. Rāmāyaṇa events:
(1) When Rāvaṇa defeated Kubera and drove him out of Laṅkā, he deprived Kubera of his Puṣpaka Vimāna; Vaiśravaṇa, however, cursed Rāvaṇa that the Vimāna would never carry him; it would carry only him who would kill Rāvaṇa in a battle (na tvām etad vahiṣyati/yas tu tvāṁ samare hantā tam evaitad vahiṣyati) 3. 259. 34-35;
(2) Rāma, after making arrangements for the internal security of Laṅkā (vidhāya rakṣāṁ laṅkāyāṁ) crossed the ocean riding the Puṣpaka 3. 275. 51-52;
(3) Rāma reached Kiṣkindhā riding the Puṣpaka; on way he described to Sītā the forest from the Vimāna (vaidehyā darśayan vanam) 3. 275. 56;
(4) When Rāma was anointed the king of Ayodhyā, he worshipped the Puṣpaka and returned it to Vaiśravaṇa (puṣpakaṁ ca vimānaṁ tat pūjayitvā) 3. 275. 68.
E. Mythological events:
(1) When Skanda was anointed the leader of the army of the gods (yadābhiṣikto …senāpatyena pāvakiḥ), Śiva started to meet him at Bhadravaṭa; at that time Kubera, riding his Puṣpaka, was in front of Śiva 3. 221. 1, 5;
(2) Kubera practised austerities near a tīrtha, which came to be known as Kauberatīrtha; as a result, Kubera received various boons and, as a gift, the Puṣpaka Vimāna as his vehicle (vāhanaṁ cāsya tad dattaṁ…vimānaṁ puṣpakaṁ) 9. 46. 27.
_______________________________
*1st word in left half of page p940_mci (+offset) in original book.