पूर्णिमा

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा, स्त्री, (पूर्णिः पूरणम् । पूर्णिं मिमीते इति । मा + कः । टाप् ।) पञ्चदशी तिथिः । तत्- पर्य्यायः । पौर्णमासी २ । निशाकरे कलाहीने सा अनुमतिः ३ पूर्णे निशाकरे सा राका ४ । इत्यमरः । १ । ४ । ७-८ ॥ पित्र्या ५ चान्द्री ६ पूर्ण- मासी ७ अनन्ता ८ चन्द्रमाता ९ निरञ्जना १० । इति वाचस्पतिः ॥ पूर्णिमा ११ । इति हड्ड- चन्द्रः ॥ ज्योत्स्नी १२ इन्दुमती १३ सिता १४ । इति राजनिर्घण्टः ॥ सा द्विविधा । यथा, -- “राका चानुमती चैव द्विविधा पूर्णिमा मता । पूर्ब्बोदितकलाहीने पौर्णमास्या निशाकरे । पूर्णिमानुमती ज्ञेया पश्चास्तमितभास्करे ॥ यस्मात्तामनुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । तस्मादनुमती नाम पूर्णिमा प्रथमा स्मृता ॥ यदा चास्तमिते सूर्य्ये पूर्णचन्द्रस्य चोद्गमः । युगपत् सोत्तरा रागात्तदानुमतिपूर्णिमा ॥ राकान्तामनुमन्यन्ते देवताः पितृभिः सह । रञ्जनाच्चैव चन्द्रस्य राकेति कवयोऽब्रुवन् ॥” इति देवीपुराणम् ॥ * ॥ सा चन्द्रस्य तिथिः । यथा, -- “तस्य ब्रह्मा ददौ प्रीतः पौर्णमासीं तिथिं प्रभुः । तस्यामुपोषयेद्राजंस्तमर्थं प्रतिपादयेत् ॥ न चान्नाहारश्च भवेत्तस्य ज्ञानं प्रयच्छति । कान्तिं पुष्टिञ्च राजेन्द्र ! धनं धान्यञ्च केवलम् ॥” इति वराहपुराणे सोमोत्पत्तिरहस्यम् ॥ * ॥ तस्यां जातफलम् । “कन्दर्पतुल्यो युवतीप्रियश्च न्यायाप्तवित्तः सततं सहर्षः । शूरो बली शास्त्रविचारदक्ष- श्चेत् पूर्णिमा जन्मनि यस्य जन्तोः ॥” इति कोष्ठीप्रदीपः ॥ * ॥ स्कन्दपुराणीयपुरुषोत्तममाहात्म्ये ऊनत्रिंशा- ध्याये । “फाल्गुन्यां क्रीडनं कुर्य्यात् दोलायां मम भूमिप ! ॥” इति तिथितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्याः पर्व्वत्वं पर्व्वशब्दे द्रष्टव्यम् ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा स्त्री।

पूर्णिमा

समानार्थक:पौर्णमासी,पूर्णिमा

1।4।7।2।4

स पर्वसन्धिः प्रतिपत्पञ्चदश्योर्यदन्तरम्. पक्षान्तौ पञ्चदश्यौ द्वे पौर्णमासी तु पूर्णिमा॥

 : एककलाहीनचन्द्रयुक्ता_पूर्णिमा, पूर्णचन्द्रसहिता_पूर्णिमा

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा¦ स्त्री पूर्णिं पूर्त्तिं मिमीते म--क।

१ पौर्णमास्यतिथौ मरीचेः कलायां पत्न्यां जाते

२ कन्याभेदे
“भार्य्यामरीचेस्तु कला सुषुवे कर्दमात्मजा। कश्यपं पूर्णिकाञ्चैवययोरापूरितं जगत्। पूर्णिकाऽसूत विरजं विश्वगञ्चपरन्तप!। भाग॰

४ ।

१ ।

१२ तत्तिविस्वरूपं द्वैधे खण्ड-भेदस्य कर्मभेदे ग्राह्यतादिकं च कालमा॰ न्यरूपि यथा
“तत्र शुक्लायां पञ्चदश्यां चन्द्रमण्डलं स्वकलामिः सर्वा-त्मना पूर्य्यते सेयं मण्डलपरिपूर्त्तिः पूर्णिमेत्यनेन नाम्नाज्ञायते। तदुक्तं ब्रह्माण्डमत्स्यपुराणयोः
“कालक्षयेव्यतिक्रान्ते दिवापूर्णौ परस्परम्। चन्द्रादित्यौ प-[Page4404-a+ 38] राह्णे तु पूर्णत्वात् पूर्णिमा स्मृता” इति। अह्नःपरो भागः पराह्णः सूर्य्यास्तमयकाल इत्यर्थः। तत्रयथादित्यः संपूर्णमण्डलः सन्नस्तमेति तथोत्तरक्षणे चन्द्रःसम्पूर्णमण्डलः सन्नुदेतीति। दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावस्यविवक्षितत्वाद् द्वयोरादित्यचन्द्रयोरुपन्यासः। यथा म-ण्डलपूर्णत्वविवक्षया पूर्णिमाशब्दः प्रयुज्यते तथा मास-पूर्णत्वविवक्षया पौर्णमासीशब्दः प्रयुज्यते। नदुर्क्तंभविष्योत्तरे
“पौर्णमासी महाराज। सोमस्य दयितातिथिः। पूर्णो मासो भवेद् यस्मात् पौर्णमासी ततःस्मृता” इति। पूर्णिमामावास्ययोर्विकल्पेन मासा-न्तत्वं मासप्रस्तावे दर्शितम्। अतएव पौर्णमास्या-मत्यन्तविप्रकर्षे सत्यनभिभूतत्वाच्चन्द्रमण्डलः सम्पूर्णोदृश्यते। तावेतौ सन्निकर्षविप्रकर्षौ गोभिल आह
“यःपरो विप्रकर्षः सूर्य्याचन्द्रमसीः सा पौर्णमासी। यःपरः सन्निकर्षः सामावास्येति”। तदेवं पर्वाभिधायाःपञ्चदश्याः पूर्णिमादिनामनिर्वचनेन स्वभावविशेषो ज्ञा-प्रितो भवति। ते च पूर्णमास्यामावास्ये प्रत्येकं द्विविधे। तच्च पुराणे दर्शितम्
“राका चानुमतिश्चैव पौर्णमासीद्विधा स्मृता। सिनीबाली कुहूश्चैवममावास्या द्विधैव तु” इति। एतासां चतसृणां स्वरूपं काठकशाखायां वि-स्पष्टं श्रूयते
“या पूर्वा पौर्ण्णमासी सानुमतिर्योत्तरासा राका। या पूर्वाऽमावास्या सा सिनीबाली योत्तरासा कुहूः” इति। वृहद्वशिष्ठोऽपि
“राका आनुमति-श्चैव पौर्णमासीद्वयं विदुः। राका संपूर्णचन्द्रा स्यात्कलोनाऽनुमतिर्मता। पौर्णमासी दिवा दृष्टे शशि-न्यनुमतिः स्मृता। रात्रिदृष्टे पुनस्तस्मिन् सैव राकेतिकीर्त्तिता”। मत्स्यब्रह्माण्डपुराणयोः
“यस्मात्तामनु-मन्थन्ते पितरो दैवतैः सह। तस्मादनुमतिर्नाम पूर्णिमाप्रथमा स्मृता। अत्थर्थं राजते यस्मात् पौर्णमास्यां निशा-करः। रञ्जनाच्चैव चन्द्रस्य राकेति कवयो विदुः” इति।
“अथ पञ्चदशी निर्णीयते। सा द्विविधा पौर्णसास्य-मावास्या च। तत्र पौर्णमास्यां परस्परविरुद्धानि वा-क्यान्युपलभ्यन्ते। तत्र परविद्धाथा ग्राह्यत्वं विष्णु-धर्मोत्तरे
“एकादश्यष्टमी षष्ठी पौर्णमासी चतुर्दशी। अमावास्या तृतीया च उपोष्या स्युः परात्विताः”। परविद्धानिषैधः पूर्बविद्धाविधिश्च ब्रह्मपुराणपद्मपुराणयोः
“घष्ठ्येकादश्यमावास्या पूर्बविद्धा तथाऽष्टमी। पूर्ण्णिमापरविद्धा च नोपोष्यं तिथिपञ्चकम्। पूर्वबिद्धा तु[Page4404-b+ 38] कर्त्तव्या सप्तमी ब्रतिभिर्नरैः। पौर्णमासी, महीपाल-पराया नियमाङ्गता” इति। पूर्बबिद्धाग्राह्यत्व चयुन्मवाक्ये।
“चतुर्दश्या च पूर्ण्णिमति”। एवं परस्पर-विरोधे सति या व्यवस्था सा ब्रह्मवैवर्त्ते दर्शिता
“पूर्वविद्धा न कर्त्तव्या अमावास्या च पूर्णिमा। वर्ज-यित्वा मुनिश्नेष्ठ! सावित्रीव्रतमुत्तमम्” इति। सा-वित्री राजकन्या तया चीर्णं व्रतं सावित्रोव्रतम्। तच्चमविष्योत्तरपुराणे दर्शितम्
“कथयामि कुलस्त्रीणांमहिम्नो वर्द्धनं परम्। यथा चीर्ण्णं व्रतं पूर्बं सा-वित्र्या राजकन्यया” इति। एतच्च पौर्ण्णमास्याममा-वास्यायां च विहितम्। तस्मिन् व्रते पूर्बविद्धा ग्राह्या। व्रतान्तरे पूर्बबिद्धा न कर्त्तव्या किन्तु परविद्धैव कर्त्त-व्येति परस्परविरुद्धस्य शास्त्रद्वयस्य व्यवस्था। यदा तुचतुर्दश्यष्टादशनाडिका भवति तदा सावित्रीव्रतमपितत्र परित्याज्यस्।
“भूतोऽष्टादशनाडोभिर्दूषयत्युत्तरांतिथिमिति” स्मृतेः। योऽयं पौर्णमासीनिर्ण्णव सएवामावास्यायासप्यवगन्तव्यः। तत्रापि सावित्रीव्रतंपूर्वदिने कर्त्तव्यं व्रतान्तराण्युत्तरदिने। अस्यांच व्यवस्थायां ब्रह्मवैवर्त्तवचनं पूर्बमुदाहृतम्। स्कन्द-पुराणेऽपि
“भूतविद्धा सिनीवाली न तु तत्र व्रतं च-रेत्। वर्जयित्वा तु सावित्रीव्रतं तु शिखिनाहन!” इति। एवं च सति युग्मशास्त्रं सावित्रीव्रतव्यति-रिक्तेषु व्रतेषु द्रष्टव्यम्। प्रचेता अपि
“नागबिद्धा तुया षष्ठी सप्तम्या च युताष्टमी। दशस्येकादशीविद्धात्रयोदश्या चतुर्दशी। भूतबिद्धाप्यमावास्या न ग्राह्यामुनिपुङ्गवैः। उत्तरोत्तरविद्धास्ताः कर्त्तव्याः काठकीश्रुतिः” इति। पद्मपुराणेऽपि
“षष्ठ्यष्टमी तथा दर्शः कृष्ण-पक्षे त्रयोदशी। एताः परयुताः कार्य्याः पराः पूर्बेणसंयुताः” इति। यत्तु नारदीयपुराणे
“दर्शं च पौर्णमासं च षितुः सांवत्सरं दिनम्। पूर्बबिद्धमकुर्वाणोनरकं प्रतिप्रद्यते” इति तत् सावित्रीव्रतविषयं श्रा-विषयं वा। अमावास्यायामिव पौर्णमास्यामपि श्राद्धविहितम् तथाच पितामहः
“अमावास्याव्यतीपातपौर्ण-मास्यष्टकासु च। विद्वान् श्राद्धमकुर्वाणः प्रायश्चित्तीयते हिसः” इति। अमाबास्याश्राद्धस्य च पार्वणरूपत्वमपराह्णस्यतत्कर्मकालत्वं कुतपस्य प्रारम्भकालत्वमित्येतत्त्रितयं प्रति-पत्प्रकरणे प्रत्याव्दिकनिर्णये प्रपञ्चितम्”।
“सा चतुर्द{??}युता ग्राह्या युम्मात्। यमः
“पह्मान्ते{??}[Page4405-a+ 38] तसि स्नायात् तेन नायाति मत्पुरम्” विष्णुः
“दृश्येतेसहितौ यस्यां दिवि चन्द्रवृहस्पती। पौर्ण्णमामी तुमहती ज्ञेया संवत्सरे तु सा। तस्यां स्नानोपवासाभ्यामक्षयं परिकीर्त्तितम्”। सहितो मासमंज्ञानि-मित्तकृत्तिकादिनक्षत्रगतौ महाकार्त्तिक्यादिदर्शनात्। नथा च राजमार्त्तण्डः
“माससंज्ञे यदा ऋक्षे चन्द्रःसम्पूर्णमण्डलः। गुरुणा याति संयोगं सा तिथि-र्महती स्मृता”। स्कान्दमात्स्ययोः
“पौर्ण्णमासीषु चै-ताषु मासर्क्षसहितासु च। एतासु स्नानदानाभ्यांफलं दशगुणं स्मृतम्” ति॰ त॰ स्थितम्।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा¦ f. (-मा) Day of full moon. E. पूर्ण full, (the moon,) इमक् aff.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा [pūrṇimā] पूर्णिमासी [pūrṇimāsī] पूर्णमा [pūrṇamā], पूर्णिमासी पूर्णमा The day of full moon; निखिलान्निशि पूर्णिमा तिथीनुपतस्थे$तिथिरेकिका तिथिः N.2.76.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पूर्णिमा f. the night or day of full moon Ra1jat. Su1ryas.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--a शक्ति on the षोडश-patra1bja1. Br. IV. ३२. १२.

(II)--the meeting of the night at the Full Moon day; here both the Devas and पितृस् see it; फलकम्:F1:  वा. ५६. ३९, ४३.फलकम्:/F एत्य्। फलकम्:F2:  M. १४१. ३९.फलकम्:/F