संस्कृतम्

मयूरः, अत्यूहः, अर्जुनः, असितग्रीवः, कञ्जारः, कान्तपक्षिनः, नीलकण्ठः, बर्हिणः, शिखावलः, भुजंगभुकः।

नाम

मयूरः सर्वेषु पक्षिषु सुन्दरतमः अस्ति। तस्य मनोहरः बर्हः भवति।

लिङ्ग्म्-

मयूरः इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	मयूरः	मयूरौ	मयूराः
सम्बोधनप्रथमा	मयूर	मयूरौ	मयूराः
द्वितीया विभक्तिः	मयूरम्	मयूरौ	मयूरान्
तृतीया विभक्तिः	मयूरेन	मयूराभ्याम्	मयूरैः
चतुर्थी विभक्तिः	मयूराय	मयूराभ्याम्	मयूरेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	मयूरात्	मयूराभ्याम्	मयूरेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	मयूरस्य	मयूरयोः	मयूरानाम्
सप्तमी विभक्तिः	मयूरे	मयूरयोः	मयूरेषु

अनुवादाः

उदाहरणानि

मयूराः वर्षाकाले एव अधिकं कूजन्ति ।
मयूराः मेघगर्जनं श्रुत्वा सन्तोषेण नृत्यन्ति ।
मयूराः अरण्ये निवसति।
कुमारस्वामिनः वाहनं मयूरः।
मयूरः सरस्वत्याः अपि वाहनमिति कथयन्ति ।

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मयूरः, पुं, (मयुरिव राति शब्दायते इति । रा + कः । पृषोदरादित्वात् साधुः । यद्वा, मीनाति हन्ति सर्पानिति । मी + “मीनातेरूरन् ।” उणा० १ । ६८ । इति ऊरन् ।) स्वनामख्यातपक्षि- विशेषः । तत्पर्य्यायः । बर्हिणः २ बर्ही ३ नील- कण्ठः ४ भुजङ्गभुक् ५ शिखाबलः ६ शिखी ७ केकी ८ मेघनादानुलासी ९ । इत्यमरः । २ । ५ । ३० ॥ प्रचलाकी १० चन्द्रकी ११ सितापाङ्गः १२ । इति शब्दरत्नावली ॥ ध्वजी १३ मेघा- नन्दी १४ कलापी १५ शिखण्डी १६ चित्र- पिच्छिकः १७ भुजगभोगी १८ मेघनादानु- लासकः १९ । तस्य पक्षस्य विचित्रताकारणं यथा, -- “प्रविष्टायां हुताशन्तु वेदवत्यां स रावणः । पुष्पकन्तु समारुह्य परिचक्राम मेदिनीम् ॥ ततो मरुत्तं नृपतिं यजन्तं सह दैवतैः । उशीरबीजमासाद्य ददर्श स तु रावणः ॥ संवर्त्तो नाम ब्रह्मर्षिः साक्षाद्भ्राता बृहस्पतेः । याजयामास धर्म्मज्ञः सर्व्वैर्देवगणैर्वृतः ॥ दृष्ट्वा देवास्तु तद्रक्षो वरदानेन दुर्जयम् । तिर्य्यग्योनिं समाविष्टास्तस्य धर्षणभीरवः ॥ युक्तश्चैतान् पठेद् यः सकृदपि पुरुषः सर्व्वपापै- र्विमुक्तः । आरोग्यं सत्कवित्वं मतिमतुलबलं कान्तिमायुः- प्रकर्षं विद्यामैश्वर्य्यमर्थं सुखमपि लभते सोऽत्र सूर्य्य- प्रसादात् ॥”)

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मयूरः [mayūrḥ], [मी ऊरन् Uṇ 1.67]

A peacock; स्मरति गिरिमयूर एष देव्याः U.3.2; फणी मयूरस्य तले निषीदति Ṛs. 1.13.

A kind of flower.

N. of a poet (author of the सूर्यशतक); यस्याश्चोरश्चिकुरनिकरः कर्णपूरो मयूरः P. R.1. 22.

A kind of instrument for measuring time.

(In music) A kind of gait. -री A pea-hen; (Proverb: वरं तत्कालोपनता तित्तिरी न पुनर्दिवसान्तरिता मयूरी Vb.1., or वरमद्य कपोतो न श्वो मयूरः 'a bird in the hand is worth two in the bush'). -रम् A particular posture in sitting.-Comp. -अरिः a lizard. -उल्लासकः the rainy season.-केतुः an epithet of Kārtikeya. -गतिः N. of a metre.-ग्रीवकम् blue vitriol. -घृतम् a kind of medicine.-चटकः the domestic cock.

चूडा a peacock's crest.

= मयूरीशिखा q. v. -तुत्थम् blue virtriol. -नृत्यम् the dance of a peacock; a position comparable to it; तदेतन्म- यूरनृत्यमापद्यते । तद्यथा मयूरस्य नृत्यतो$न्यदपाव्रियते$न्यत् संव्रियते । एवमिहापि इदं संव्रियते तदपाव्रियते । ŚB. on MS.7.4.1.-पत्रिन् a. feathered with peacock's feathers (as an arrow); जहार चान्येन मयूरपत्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम् R.3.56. -पदकम् a scratch in the form of a peacock's foot (made with the fingernails). -पिच्छम् a peacock's tail or feather. -रथः an epithet of Kārtikeya. -व्यंसकः a cunning peacock.

शिखा a peacock's crest.

a cock's comb.

N. of a medicinal plant, Celosia Cristata; cf. नीलकण्ठशिखा लध्वी पित्तश्लेष्मातिसारजित् Bhāva. P.; Mātaṅga L.1.1. -सारिन् a. strutting like a peacock.