मार्ग
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग, क संस्कारे । सर्पणे । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (चु०-पर०-सक०-सेट् ।) क मार्गयति । इति दुर्गादासः ॥
मार्ग कि अन्वेषे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (चु०-पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) अन्वेषः प्रतिसन्धा- नम् । कि मार्गयति मार्गति गुणं गुणी । मार्गन्तां हे देहभावानित्यात्मनेपदं गणकृता- नित्यत्वात् । इति दुर्गादासः ॥
मार्गः, पुं, (मार्ग्यते संस्क्रियते पादेन मृग्यते गमनायान्विष्यते इति वा । मार्ग वा मृग + + घञ् ।) पन्थाः । इत्यमरः । २ । १ । १५ ॥ तत्परिमाणं यथा, -- “त्रिंशद्धनूंषि विस्तीर्णो देशमार्गस्तु तैः कृतः । विंशद्धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु ॥ धनूंषि दशविस्तीर्णः श्रीमान्राजपथः कृतः । नृवाजिरथनागानामसम्बाधः सुसञ्चरः ॥ धनूंषि चैव चत्वारि शाखारथ्यास्तु निर्म्मिताः । त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकराप्युपरक्षका ॥ जङ्घापथश्चतुष्पादस्त्रिपादश्च गृहान्तरम् । व्रतीपादस्त्वर्द्धपादः प्राग्वंशः पादकः स्मृतः ॥ अवकरः परिवारः पादमात्रः समन्ततः । प्रावृट्काले तु प्रावृत्ती कर्त्तव्या अन्यथा नहि ॥ इति देवीपुराणे त्रैलोक्याभ्युदये गोपुरद्बार- लक्षणाध्यायः ॥ * ॥ (यथा, महाभारते । ३ । ६७ । १७ । “एका बालानभिज्ञा च मार्गाणामतथोचिता । क्षुत्पिपासापरीताङ्गी दुष्करं यदि जीवति ॥”) गुदम् । तत्पर्य्यायः । पायुः २ तनुह्रदः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अपानम् ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ७३ ॥ मृगमदः । (मृगस्येदम् । मृग + अण् । मृगसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, सुश्रुते । शारीरे ३ अः । “मार्गाद्बिक्रान्तजङ्घालं सदा वनचरं सुतम् ।” यथा च मार्कण्डेये । ३२ । १७ ॥ “तद्बर्ज्यं सलिलं तात ! सदैव पितृकर्म्मणि । मार्गमाविकमौष्ट्रञ्च सर्वमैकशफञ्च यत् ॥” (मृगो मृगशिरास्तद्युक्ता पौर्णमास्यत्र । मृग् + अण् ।) मार्गशीर्षमासः । अन्वेषणम् । इति मेदिनी ॥ गे, १७ । मृगशिरो नक्षत्रम् । इति हेमचन्द्रः ॥ विष्णुः । इति तस्य सहस्रनाम स्तोत्रम् ॥ (यथा, महाभारते । १३ । १९९ । ५३ । “विक्षरो रोहितो मार्गो हेतुर्दामोदरः सहः ॥”)
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग पुं।
मार्गशीर्षामासः
समानार्थक:मार्गशीर्ष,सहस्,मार्ग,आग्रहायणिक
1।4।14।4।3
समरात्रिन्दिवे काले विषुवद्विषुवं च तत्. पुष्पयुक्ता पौर्णमासी पौषी मासे तु यत्र सा। नाम्ना स पौषो माघाद्याश्चैवमेकादशापरे। मार्गशीर्षे सहा मार्ग आग्रहायणिकश्च सः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः
मार्ग पुं।
मार्गः
समानार्थक:अयन,वर्त्मन्,मार्ग,अध्वन्,पथिन्,पदवी,सृति,सरणि,पद्धति,पद्या,वर्तनी,एकपदी,व्रज,वीथी,विवध,वीवध,सहस्
2।1।15।1।3
अयनम्वर्त्म मार्गाध्वपन्थानः पदवी सृतिः। सरणिः पद्धतिः पद्या वर्तन्येकपदीति च॥
: प्रवृद्धजलस्य_निर्गममार्गः, कृत्रिमजलनिःसरणमार्गः, शोभनमार्गः, दुर्मार्गः, मार्गाभावः, चतुष्पथम्, छायाजलादिवर्जितदूरस्थोऽध्वा, चोराद्युपद्रवैर्दुर्गममार्गः, कोशयुगपरिमितमार्गः, चतुश्शतहस्तपरिमितमार्गः, राजमार्गः, पुरमार्गः, राजधानी, ग्राममध्यमार्गः, सौधाद्यारोहणमार्गः, काष्टादिकृतावरोहणमार्गः, गृहनिर्गमनप्रवेशमार्गः, वणिक्पथः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, मानवनिर्मितिः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग¦ संस्कारे सर्पणे च चुरा॰ उम॰ सक॰ सेट्। मार्गयति अममार्गत् त।
मार्ग¦ अन्वेषणे वा चु॰ उभ॰ पक्षे भ्वा॰ प॰ सक॰ सेट्। मार्ग-[Page4751-a+ 38] थति--ते मार्गति। अममार्गत् त। अमार्गीत्।
मार्ग¦ पु॰ मृज--शुद्धौ--मार्ग--अन्वेषणे वा घञ्।
१ पथि अमरः। तद्भेदा यथा
“त्रिंशद्धनूंषि विस्तीर्णो देशमार्गस्तु तैः कृतः। विंशद्धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु। धनूंषि दशविस्तीर्णः श्रीमान् राजपथः स्मृतः। नृवाजिरथनागा-नामसम्बाधः सुसञ्चरः। धनूंषि चैव चत्वारि शाखार-थ्यास्तु निर्म्मिताः। त्रिकराश्चोपरथ्यास्तु द्विकरावो-परथ्यका। जङ्घापथश्चतुष्पादस्त्रिपादश्च गृहान्तरम्। व्रतिपादस्त्वर्द्धपादः प्राग्वंशः पादकः स्मृतः। अवकरःपरिवारः पादमात्रः समन्ततः। प्रावृट्काले तु प्रावृत्तीकर्त्तव्या अन्यथा नहि” देवीपु॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग¦ m. (-र्गः)
1. A road, a path or way.
2. Search, seeking, inquiry.
3. The anus.
4. Musk.
5. A way, a means.
6. The path of a planet.
7. Mode, method, course, manner.
8. Style, diction.
9. The month in which the moon is full in the asterism Mrigas4irsha, (November-December.)
10. The censtellation Mrigas4irsha.
11. (In geometry,) A section. E. मृग् to inquire, aff. अण्; or मृज् to clean, aff. घञ् |
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग [mārga], a. Belonging to a deer (मृग); मार्गमायूरकौक्कुटैः (मांसचयैः) Rām.2.91.7.
मार्गः [mārgḥ], [मृज्-शुद्धौ, मार्ग्-अन्वेषणे घञ् वा]
A way, road, path (fig. also); मार्गो दशकरः प्रोक्तो ग्रामेषु नगरेषु च Śukra. 1.261; अग्निशरणमार्गमादेशय Ś.5; so विचारमार्गप्रहितेन चेतसा Ku.5.42; R.2.72; U.3.37.
A course, passage, the tract passed over; वायोरिमं परिवहस्य वदन्ति मार्गम् Ś.7.6.
Reach, range; मार्गातीतायेन्द्रियाणां नमस्ते Ki.18. 4.
A scar, mark (left by a wound &c.); भोगिवेष्टन- मार्गेषु R.4.48; ते पुत्रयोर्नैर्ऋतशस्त्रमार्गानार्द्रानिवाङ्गे सदयं स्पृशन्त्यौ 14.4.
The path or course of a planet.
Search, inquiry, investigation.
A canal, channel, passage.
A means, way.
The right way or course, proper course; सुमार्ग, अमार्ग
Mode, manner, method, course; शान्ति˚ R.7.71.
Style, direction; इति वैदर्भ- मार्गस्य प्राणा दश गुणाः स्मृताः Kāv.1.42; वाचां विचित्रमार्गाणाम् 1.9.
Custom, usage, practice; कुल˚, शास्त्र˚, धर्म˚ &c.
Hunting or tracing out game.
A title or head in law, ground for litigation; अष्टादशसु मार्गेषु निबद्धानि पृथक् पृथक् Ms.8.3.
A high style of acting, dancing and singing; अगायतां मार्गविधानसंपदा Rām.1.4.36. (com. गानं द्विविधम् । मार्गो देशी चेति । तत्र प्राकृतावलम्बि गानं देशी । संस्कृतावलम्बि तु गानं मार्गः).
(In dramaturgy) Hinting or indicating how anything is to happen.
(In geom.) A section.
The anus.
Musk.
The constellation called मृगशिरस्.
The month called मार्गशीर्ष.
N. of Viṣṇu (as the way to final emancipation). -र्गम् A herd of deer; मार्गमदन्या वीथ्या नागवनं प्रयातो भर्ता Pratijña Y.1. -Comp. -आगतः a traveller. -आख्यायिन् m. a guide. -आयातः a traveller.-आरब्ध begun on right lines; मार्गारब्धाः सर्वयत्नाः फलन्ति Pratijña Y.1.18. -आली a track, streak. -उपदेशकः a guide, leader. -तालः (in music) a particular kind of measure. -तोरणम् a triumphal arch erected on a road; पौरदृष्टिकृतमार्गतोरणौ R.11.5. -दर्शकः a guide. -द्रङ्गः a city or town on the road. -द्रुमः a tree growing by the wayside. -धेनुः, -धेनुकम् a measure of distance equal to 4 krośas. -पतिः the superintendent of roads; Rāj. T. -परिणायकः a guide. -पाली N. of a goddess.-बन्धनम् a barricade. -रक्षकः a road-keeper, guard.-वटी an epithet of the tutelary deity of travellers.-विनोदनम् entertainment on a journey. -शोधकः a pioneer. -संस्करणम् cleansing the road; ततः संशोधनं नित्यं मार्गसंस्करणार्थकम् Śukra.4.81. -स्थ a. travelling; wayfaring; अनुगन्तुं सतां वर्त्म कृत्स्नं यदि न शक्यते । स्वल्पमप्यव- गन्तव्यं मार्गस्थो नावसीदति ॥ Subhāṣ. -हर्म्यम् a palace on a high road.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग m. (in most meanings fr. मृग, of which it is also the वृद्धिform in comp. )seeking , search , tracing out , hunting L.
मार्ग m. (exceptionally also n. ; ifc. f( आ). )the track of a wild animal , any track , road , path , way to( loc. or comp. )or through( comp. ) , course (also of the wind and the stars) Mn. MBh. etc. ( मार्गं-दाor यम्, with gen. of pers. , to give up the way to , allow to pass ; मागेणifc. = by way of i.e. through , across or along ; with या, to go the way of i.e. suffer the same fate as ; मार्गैस्ifc. , through ; मार्गाय, with gen. , in order to make way for any one ; मार्गे, by the wayside or on the way ; with प्र-चल्, to set out on one's way ; निजमार्गं-गम्, to go one's way)
मार्ग m. a walk , journey VarBr2S.
मार्ग m. reach , range Kir.
मार्ग m. a scar , mark (left by a wound etc. ) Ragh.
मार्ग m. (in medic. ) a way , passage , channel (in any part of the body , esp. the intestinal canal , anus)
मार्ग m. a way , expedient , means Ka1m. Katha1s. ( मार्गेण, by means of. VarBr2S. )
मार्ग m. a way , manner method , custom , usage Up. Ya1jn5. MBh. etc.
मार्ग m. the right way , proper course MBh. Hariv. (See. आमार्ग)
मार्ग m. (with Buddhists) the way or path pointed out by बुद्धfor escape from the misery of existence (one of the 4 noble. truths) MWB. 44 (See. आर्या-ष्टाङ्ग-म्)
मार्ग m. a title or head in law , ground for litigation Mn. viii , 3 , 9 etc.
मार्ग m. a way of speaking or writing , diction , style Ka1vya7d. Sa1h.
मार्ग m. a high ( opp. to " vulgar ") style of acting or dancing or singing Inscr. Das3ar.
मार्ग m. (in dram. ) pointing out the way , indicating how anything is to take place Das3ar. Sa1h.
मार्ग m. (in astrol. ) the 7th mansion VarYogay.
मार्ग m. (in geom. ) a section W.
मार्ग m. musk L. (See. मृग-मद)
मार्ग m. the month मार्गशीर्ष(November-December) Ra1jat.
मार्ग m. the constellation मृग-शिरस्L.
मार्ग m. N. of विष्णु(as " the way " , scil. to final emancipation) MBh.
मार्ग mf( ई)n. belonging to or coming from game or deer R. Var. Sus3r.
Vedic Rituals Hindi
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मार्ग न.
(मृग + अण्) हिरण का मांस, भा.श्रौ.सू. 4.4.5-6।