यन्त्रोपारोपितकोशांशः

सम्पाद्यताम्

कल्पद्रुमः

सम्पाद्यताम्
 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योगः, पुं, (युज ममाधौ + भावादौ यथायथं घञ् ।) सन्नहनः । उपायः । ध्यानम् । सङ्गतिः । युक्तिः । इत्यमरः । ३ । ३ । २२ ॥ (प्रेम । यथा, देवीभागवते । ३ । १५ । १३ । “स्वीयान् गुणान् प्रविततान् प्रवदंस्तदासौ तां प्रेमदामनुचकार च योगयुक्तः ॥” “योगयुक्तः प्रेमयुक्तः ।” इति तट्टीकायां नील- कण्ठः ॥ छलम् । इति मनुः । ८ । ११५ ॥ अस्य प्रमाणं योगदानशब्दे द्रष्टव्यम् ॥) अपू- र्व्वार्थसम्प्राप्तिः । वपुःस्थैर्य्यम् । प्रयोगः । विष्क- म्भादिः । भेषजम् । विश्रब्धघातकः । द्रव्यम् । कार्म्मणम् । इति मेदिनी ॥ नैयायिकः । धनम् । इति हेमचन्द्रः ॥ चारः । सूत्रम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ * ॥ (येन वाक्यं युज्यंते स योगः । यथा, -- “तैलं पिबेच्चामृतवल्लिनिम्ब- हिंस्राभयावृक्षकपिप्पलीभिः । सिद्धं बलाभ्याञ्च सदेवदारु हिताय नित्यं गलगण्डरोगी ॥ सिद्धं पिबेदिति प्रथमं वक्तव्ये तृतीयपादे सिद्धं प्रयुक्तमेवं दूरस्थानामपि पदानामेकीकरणं योगः ।” इत्युत्तरतन्त्रे पञ्चषष्टितमेऽध्याये सुश्रुतेनोक्तम् ॥) अथ सप्तविंशतियोगानां नामानि । यथा, -- क्वचिद्दण्डकबन्धन्तु कुर्य्याद्बन्धं सहस्रशः । मृगपक्षिसमूहस्य रुतज्ञानञ्च विन्दति ॥ ब्रह्माद्यं स्थावरान्तञ्च हस्तामलकवद्भवेत् । बहुनात्र किमुक्तेन विज्ञानानि सहस्रशः ॥ उत्पद्यन्ते मुनिश्रेष्ठा मुनेस्तस्य महात्मनः । अभ्यासेनैव विज्ञानं विशुद्धञ्च स्थिरं भवेत् ॥ तेजोरूपाणि सर्व्वाणि सर्व्वं पश्यति योगवित् । देवविम्बान्यनेकानि विमानानि सहस्रशः ॥ पश्यति ब्रह्मविष्ण्विन्द्रयमाग्निवरुणादिकान् । ग्रहनक्षत्रताराश्च भुवनानि सहस्रशः ॥ पातालतलसंस्थाश्च समाधिस्थः स पश्यति । आत्मविद्याप्रदीपेन स्वस्थेनाचलनेन तु ॥ प्रसादामृतपूर्णेन सत्त्वपात्रस्थितेन तु । तमो निहत्य पुरुषः पश्यति ह्यात्मनीश्वरम् ॥ तस्य प्रसादाद्भर्म्मश्च ऐश्वर्य्यं ज्ञानमेव च । वैराग्यमपवर्गश्च नात्र कार्य्या विचारणा ॥ न शक्यो विस्तराद्बक्तुं वर्षाणामयुतैरपि । योगे पाशुपते निष्ठा स्थातव्यञ्च मुनीश्वराः ! ॥” इति लिङ्गपुराणे ९ अध्यायः ॥) अथ त्रिविधयोगः । श्रीभगवानुवाच । “योगास्त्रयो मया प्रोक्ता नृणां श्रेयोविधित्मया । ज्ञानं कर्म्म च भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कुत्र- चित् ॥ निर्व्विण्णानां ज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्म्मसु । तेष्वनिर्व्विण्णचित्तानां कर्म्मयोगश्च कामिनाम् ॥ यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान् । न निर्व्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥ तावत् कर्म्माणि कुर्व्वीत न निर्व्विद्येत यावता । मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते ॥ स्वधर्म्मस्थो यजन् यज्ञैरनाशीः काम उद्धव ! । न याति स्वर्गनरकौ यद्यन्यन्न समाचरेत् ॥ अस्मि~ल्लोके वर्त्तमानः स्वधर्म्मस्थोऽनघः शुचिः । ज्ञानं विशुद्धमाप्नोति मद्भक्तिञ्च यदृच्छया ॥” इति श्रीभागवते । ११ । २० । ६ -- ११ ॥ * ॥ सांख्ययोगः २ कर्म्मयोगः ३ ज्ञानकर्म्मन्यास- योगः ४ सन्न्यासयोगः ५ ज्ञानयोगः ६ विज्ञान- योगः ७ ब्रह्मयोगः ८ राजगुह्ययोगः ९ विभूति- योगः १० भक्तियोगः ११ प्रकृतिपुरुषविवेक- योगः १२ गुणत्रययोगः १३ पुरुषोत्तमयोगः १४ आचारविवेकयोगः १५ मोक्षयोगः १६ एते योगा एतेष्वध्यायेषु भगवद्गीतायां द्रष्टव्याः ॥ * ॥ (कलौ योगसिद्धिर्नास्ति । यदुक्तं काशीखण्डे । ३२ अध्याये । “न सिध्यति कलौ योगो न सिध्यति कलौ तपः ॥ तथा च तत्रैव ४२ अध्याये । “चञ्चलेन्द्रियवृत्तिः स्यात् कलिकल्मषजृम्भणात् । अल्पायुः स्यात्तथा नॄणां क्वेह योगमहोदयः ॥”)

 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योग पुं।

सन्नहनम्

समानार्थक:योग,अभिहार

3।3।22।2।1

सर्गः स्वभावनिर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु। योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु॥

पदार्थ-विभागः : , क्रिया

योग पुं।

उपायः

समानार्थक:योग,क्रिया

3।3।22।2।1

सर्गः स्वभावनिर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु। योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु॥

पदार्थ-विभागः : , गुणः, मानसिकभावः

योग पुं।

ध्यानम्

समानार्थक:योग

3।3।22।2।1

सर्गः स्वभावनिर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु। योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु॥

पदार्थ-विभागः : , क्रिया

योग पुं।

सङ्गतिः

समानार्थक:योग,मैथुन

3।3।22।2।1

सर्गः स्वभावनिर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु। योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु॥

पदार्थ-विभागः : , क्रिया

योग पुं।

युक्तिः

समानार्थक:योग

3।3।22।2।1

सर्गः स्वभावनिर्मोक्षनिश्चयाध्यायसृष्टिषु। योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु॥

पदार्थ-विभागः : , गुणः, मानसिकभावः

वाचस्पत्यम्

सम्पाद्यताम्
 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योग¦ पु॰ युज--भावादौ घञ्। संयोगे

१ मेलने

२ उपाये

३ वर्म्मादिधारणे

४ ध्याने

५ युक्तौ च अमरः।
“योगश्चित्त-वृत्तिनिरोधः” इति पातञ्जलोक्ते

६ सर्वविषयेम्योऽन्तःक-रणवृत्तेर्निरोधे
“संयोगं योगमित्याहुर्जीवात्मपरमा-त्मनोः” इत्युक्ते

७ जीवात्मपरमात्मनोरैक्ये।

८ असभ्यार्थ-लाभचिन्तायाम्

९ देहस्थैर्य्ये

१० शब्दादीनां प्रयोगे

११ भेषजे

१२ विश्वासघातके

१३ द्रव्ये कार्मणे च मेदि॰।

१४ समुदायशब्दस्यावयवार्थसम्बन्धे
“योगबलं समाख्या” इति मीमांसकाः।
“योगः कर्मसु कौशलम्” इत्युक्ते

१५ यथास्थितवस्तुनोऽन्यथारूपप्रतिपादने यथा संसार-बन्धहेतोरपि कर्मणोऽबन्धमोक्षहेतुत्वम्।

१६ ज्योति-षोक्तेषु रविचन्द्रयोगाधीनेषु विष्कुम्भादिषु सप्त-विंशतौ पदार्थेष। तिथिवारनक्षत्राणाम् अन्यतरान्य-[Page4780-b+ 38] तमानां

१७ सम्बन्धविशेषेषु सिद्धियोगः अमृतयोगः अर्द्धो-दययोग इत्यादि।

१८ छले च
“योगाधमनविक्रीतमिति” स्मृतिः।

१९ नैयायिके

२० धने हेमच॰

२१ चारे

२४ सूत्रेत्रिका॰। चित्तवृत्तिनिरोधरूपयोगश्च द्विविधः। राजयोगोहटयोगश्च। तत्र राजयोगः पतञ्जलिनोक्तः। हटयोगस्तुतन्त्रशास्त्रोक्तः। तस्य प्रकारान्तरेण त्रैविध्यम् भाग॰

११ ।

२० अ॰ उक्तं यथा
“श्रीभगवानुवाच
“योगास्त्रयोमया प्रोक्ता नृणां श्रेयो विधित्सया। ज्ञानं कर्मच भक्तिश्च नोपायोऽन्योऽस्ति कृत्रचित्। निर्विण्णानांज्ञानयोगो न्यासिनामिह कर्मसु। तेष्वनिर्विणचित्तानांकर्मयोगश्च कामिनाम्। यदृच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तुयः पुमान्। न निर्विण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्यसिद्धिदः। तावत् कर्माणि कुर्वीत न निर्विद्येत यावता। मत्कथाश्रवणादौ वा श्रद्धा यावन्न जायते। स्वधर्मस्थोयजन् यज्ञैरनाशीःकाम उद्धव!। न याति स्वर्गनरकौयद्यन्य{??} समाचरेत्। अस्मिल्लां के वर्त्तमानः स्वधर्मस्यो-ऽनघः शुचिः। ज्ञानं विशुद्धमाप्नोति मद्भक्तिञ्च यदृ-च्छया”।

२३ ज्योतिषोक्ते लग्नादिगृहविशेषे ग्रहभेद-योगे यथा राजयोगः नाभसयोग इत्यादि। यात्रायांयात्रालग्नात् केन्द्रत्रिकोणस्थिते बुधजीवशुक्राणामेकस्मिन्यथोक्तं मु॰ चि॰
“एकोज्ञेज्यसितेषु पञ्चमतपःकेन्द्रेषुयोगस्तथा द्वौ चेत्तेष्वधियोग एषु सकला योगाधियोगःस्मृतः”। योगे क्षेममथाधियोगगमने
“क्षेमं रिपूणां बधः”

शब्दसागरः

सम्पाद्यताम्
 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योग¦ m. (-गः)
1. Junction, joining, union.
2. Combination, association, meeting, conflux.
3. Religious and abstract meditation.
4. Keep- ing the body in a fixed posture.
5. Devotion, spiritual worship of GOD, or union with the Supreme Being by means of abstract contemplation; this does not necessarily imply an abandonment of the world or relinquishment of the usual observances of re- ligion, but it involves internal indifference to objects of pleasure and pain, and utter disregard of the consequences or fruit of ceremonial rites.
6. The particular practice of the preceding sort of devotion, or the exercise of that abstraction by which union with God is supposed to be obtained; in the Gi4ta4 it is described as sitting on Kus4a grass, with the body firm, the eyes fixed on the tip of the nose, and the mind intent on the Deity; in the Tan- tras a fanciful operation is prescribed, by which the vital spirit sea- ted in the lower part of the body, and the etherial spirit placed in the head, are supposed to be brought into combination in the brain, when the devotee becomes united with BRAHMA
4.
7. The sys- tem of philosophy which treats of the union of the soul with BRAH- MA4 or GOD; it is the same as the Patanjali4 doctrine, and consti- tutes one of the six Darshanas or philosophical schools of the Hindus.
8. Magic, or the acquisition of supernatural powers by the mystical and magical worship of S4IVA and DURGA4 especially.
9. Consequence, result, the main end or object of any thing or act.
10. Connection of one thing with another, as of cause with effect, predicate with subject, quality with substance, &c.
11. Acquisi- tion of something not possessed before, accession of property or wealth; in grammar this application is assigned to any unusual construction of words or compounds, unauthorised by rule, but sanctioned by the authority that employs them.
12. A rule, an aphorism.
13. Propriety, fitness.
14. Side, part, cause or argument to be maintained or defended.
15. Thing, substance.
16. Wealth.
17. A drug, a medicament, especially a compound of various, in- gredients.
18. Fraud, trick.
19. A logician.
20. A spy, an informer.
21. A violator of truth or confidence.
22. A conveyance, a carriage, a boat, &c.
23. A means, an expedient.
24. Armour.
25. Putting on armour.
26. Lucky conjuncture.
27. (In arithmetic,) Addition.
28. (In astronomy,) The leading or principal star of a lunar man- sion.
29. The twenty-seventh part of 3600 of a great circle measur- ed on the plane of the ecliptic, and used in calculating the longitu- des of the sun and moon; each Yo4ga has a distinct name; as- trologers also enumerate twenty-eight Yo4gas differently named from the foregoing, and corresponding with the twenty-eight Nak- shatras, or the divisions of the moon's path, but varying accor- ding to the day of the week.
30. A period, or the time during which the sum of the motions of the sun and moon amount to one Nakshatra, the mean duration of which is 23hs. 474
4444. E. युज् to join literally or figuratively, (as with GOD,) aff. घञ् |

 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योगः [yōgḥ], [युज् भावादौ घञ् कुत्वम्]

Joining, uniting.

Union, junction, combination; उपरागान्ते शशिनः समुपगता रोहिणी योगम् Ś.7.22; गुणमहतां महते गुणाय योगः Ki.1.25; (वां) योगस्तडित्तोयदयोरिवास्तु R.6.65.

Contact, touch, connection; तमङ्कमारोप्य शरीरयोगजैः सुखैर्निषिञ्चन्तमिवामृतं त्वचि R.3.26.

Employment, application, use; एतै- रुपाययोगैस्तु शक्यास्ताः परिरक्षितुम् Ms.9.1; R.1.86.

Mode, manner, course, means; ज्ञानविज्ञानयोगेन कर्मणा- मुद्धरन् जटाः Bhāg.3.24.17; कथायोगेन बुध्यते H.1. 'In the course of conversation'.

Consequence, result; (mostly at the end of comp on in abl.); रक्षायोगादयमपि तपः प्रत्यहं संचिनोति Ś.2.15; Ku.7.55.

A yoke.

A conveyance, vehicle, carriage.

(a) An armour. (b) Putting on armour.

Fitness, propriety, suitableness.

An occupation, a work, business.

A trick, fraud, device; योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम् Ms.8.165.

An expedient, plan, means in general.

Endeavour, zeal, diligence, assiduity; ज्ञानमेकस्थमाचार्ये ज्ञानं योगश्च पाण़्डवे Mb.7.188.45. इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद् दिवा- निशम् Ms.7.44.

Remedy, cure.

A charm, spell, incantation, magic, magical art; तथाख्यातविधानं च योगः संचार एव च Mb.12.59.48.

Gaining, acquiring, acquisition; बलस्य योगाय बलप्रधानम् Rām.2.82.3.

The equipment of an army.

Fixing, putting on, practice; सत्येन रक्ष्यते धर्मो विद्या योगेन रक्ष्यते Mb.5.34. 39.

A side; an argument.

An occasion, opportunity.

Possibility, occurrence.

Wealth, substance.

A rule, precept.

Dependence, relation, regular order or connection, dependence of one word upon another.

Etymology or derivation of the meaning of a word.

The etymological meaning of a word (opp. रूढि); अवयवशक्तिर्योगः.

Deep and abstract meditation, concentration of the mind, contemplation of the Supreme Spirit, which in Yoga phil. is defined as चित्तवृत्तिनिरोध; स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते Bg. 5.21; सती सती योगविसृष्टदेहा Ku.1.21; V.1.1; योगेनान्ते तनुत्यजाम् R.1.8.

The system of philosophy established by Patañjali, which is considered to be the second division of the Sāṁkhya philosophy, but is practically reckoned as a separate system; एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति Bg.5.5. (The chief aim of the Yoga philosophy is to teach the means by which the human soul may be completely united with the Supreme Spirit and thus secure absolution; and deep abstract meditation is laid down as the chief means of securing this end, elaborate rules being given for the proper practice of such Yoga or concentration of mind.)

A follower of the Yoga system of philosophy; जापकैस्तुल्यफलता योगानां नात्र संशयः Mb.12.2.23.

(In arith.) Addition.

(In astr.) Conjunction, lucky conjunction.

A combination of stars.

N. of a particular astronomical division of time (27 such Yogas are usually enumerated).

The principal star in a lunar mansion.

Devotion, pious seeking after god.

A spy, secret agent.

A traitor, a violator of truth or confidence.

An attack; योगमाज्ञापयामास शिकस्य विषयं प्रति Śiva B.13.7.

Steady application; श्रुताद् हि प्रज्ञा, प्रज्ञया योगो योगादात्मवत्ता Kau. A.1.5; मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी Bg.13.1.

Ability, power; एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः Bg. 1.7; पश्य मे योगमैश्वरम् 11.8.

Equality, sameness; समत्वं योग उच्यते Bg.2.48. -Comp. -अङ्गम् a means of attaining Yoga; (these are eight; for their names see यम 5.) -अञ्जनम् a healing ointment. -अनुशासनम् the doctrine of the Yoga. -अभ्यासिन् a. practising the Yoga philosophy. -आख्या a name based on mere casual contact; स्याद् योगाख्या हि माथुरवत् MS.1.3. 21. (cf. एषा योगाख्या योगमात्रापेक्षा न भूतवर्तमानभविष्यत्सं- बन्धापेक्षा ŚB. on ibid.)

आचारः the practice or observance of Yoga.

a follower of that Buddhist school which maintains the eternal existence of intelligence or विज्ञान alone.

An act of fraud or magic; ततो$नेन योगाचारन्यायेन दूरमाकृष्य Mv.4.

आचार्यः a teacher of magic.

a teacher of the Yoga philosophy. -आधमनम् a fraudulent pledge; योगाधमनविक्रीतम् Ms.8.165. -आपत्तिः modification of usage. -आरूढ a. engaged in profound and abstract meditation; योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते Bg.6.3. -आवापः the first attitude of an archer.-आसनम् a posture suited to profound and abstract meditation.

इन्द्रः, ईशः, ईश्वरः an adept in or a master of Yoga.

one who has obtained superhuman faculties.

a deity.

a Vetāla.

an epithet of Yājñavalkya.

इष्टम् tin.

lead. -कक्षा = योगपट्टम् below. -कन्या N. of the infant daughter of Yaśodā (substituted as the child of Devakī for Kṛiṣṇa and killed by Kaṁsa).

क्षेमः security of possession, keeping safe of property.

the charge for securing property from accidents, insurance; Ms.7.127.

welfare, well-being, security, prosperity; तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् Bg. 9.22; मुग्धाया मे जनन्या योगक्षेमं वहस्व M.4.

property, profit, gain.

property designed for pious uses; cf. Ms.9.219. -मौ, -मे or -मम् (i. e. m. or n. dual or n. sing.) acquisition and preservation (of property), gain and security, preserving the old and acquiring the new (not previously obtained); अलभ्यलाभो योगः स्यात् क्षेमो लब्धस्य पालनम्; see Y.1.1 and Mit, thereon; तेन भृता राजानः प्रजानां योगक्षेमवहाः Kau. A.1.13; आन्वी- क्षिकीत्रयीवार्तानां योगक्षेमसाधनो दण्डः । तस्य नीतिः दण्डनीतिः Kau. A.1.4. -गतिः f.

Primitive condition.

the state of union. -गामिन् a. going (through the air) by means of magical power. -चक्षुस् m. a Brāhmaṇa -चरः N. of Hanumat. -चूर्णम् a magical powder, a powder having magical virtues; कल्पितमनेन योगचूर्णमिश्रितमौषधं चन्द्रगुप्ताय Mu.2. -जम् agallochum. -तल्पम् = योगनिद्रा. -तारका, -तारा the chief star in a Nakṣatra or constellation.-दण्डः a magic wand; Sinhās.

दानम् communicating the Yoga doctrine.

a fraudulent gift. -धारणा perseverance or steady continuance in devotion.

नाथः an epithet of Śiva.

of Datta. -नाविका, -कः a kind of fish;

निद्रा a state of half contemplation and half sleep, a state between sleep and wakefulness; i. e. light sleep; गर्भे प्रणीते देवक्या रोहिणीं योगनिद्रया Bhāg.1. 2.15; योगनिद्रां गतस्य मम Pt.1; H.3.75; ब्रह्मज्ञानाभ्यसन- विधिना योगनिद्रां गतस्य Bh.3.41.

particularly, the sleep of Viṣṇu at the end of a Yuga; R.1.14; 13.6.

N. of Durgā.

the great sleep of Brahmā during the period between प्रलय and उत्पत्ति of the universe. -निद्रालुः N. of Viṣṇu.-निलयः N. of Śiva or Viṣṇu. -पट्टम् a cloth thrown over the back and knees of an ascetic during abstract meditation; क्षणनीरवया यया निशि श्रितवप्रावलियोगपट्टया N.2.78; एकान्तावलम्बितयोगपट्टिकाम् गुहाम् K. Pūrvabhāga.-पतिः an epithet of Viṣṇu. -पदम् a state of self-concentration. -पादुका a magical shoe (taking the wearer anywhere he wishes). -पानम् a liquor adulterated with narcotics. -पारगः N. of Śiva. -पीठम् a particular posture during Yoga meditation. -पीडः, -डम् a kind of posture of the gods. -पुरुषः a spy; यथा च योगपुरुषैरन्यान् राजाधितिष्ठति Kau. A.1.21.

बलम् the power of devotion or abstract meditation, any supernatural power.

power of magic. -भावना (in alg.) composition of numbers by the sum of their products.-भ्रष्ट a. one who has fallen from the practice of Yoga.

माया the magical power of the Yoga.

the power of God in the creation of the world personified as a deity; (भगवतः सर्जनार्था शक्तिः); नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः Bg.7.25.

N. of Durgā. -यात्रा the way to the union with the Supreme Spirit; the way of attaining Yoga. -युक्त a. immersed in deep meditation, absorbed; योगयुक्तो भवार्जुन Bg.8.27;5.6-7. -रङ्गः the orange. -रत्नम् a magical jewel.

राजः a kind of medicinal preparation.

one well-versed in Yoga.-रूढ a.

having an etymological as well as a special or conventional meaning (said of a word); e. g. the word पङ्कज etymologically means 'anything produced in mud', but in usage or popular convention it is restricted to some things only produced in mud, such as the lotus; cf. the word आतपत्र or 'parasol'.

engaged in meditation (s. v. -आरूढ); ध्यायन्ते...... योगिनो योगरूढाः Brav. P. ब्रह्मखण्ड 1.3. -रोचना a kind of magical ointment said to have the power of making one invisible or invulnerable; तेन च परितुष्टेन योगरोचना मे दत्ता Mk.3. -वर्तिका a magical lamp or wick. -वरः an epithet of Hanumant; L. D. B. -वामनम् secret contrivances; Kau. A. -वासिष्ठम् N. of a work (treating of the means of obtaining final beatitude by means of Yoga). -वाहः a term for the sounds विसर्जनीय, जिह्वामूलीय, उपध्मानीय and नासिक्य q. q. v. v. -वाह a. resolving (chemically). -वाहिन् a. assimilating to one's self.-m., n. medium for mixing medicines (such as natron, honey, mercury); नानाद्रव्यात्मकत्वाञ्च योगवाहि परं मधु Suśr.

वाही an alkali.

honey.

quicksilver. -विक्रयः a fraudulent sale. -विद् a.

knowing the proper method, skilful, clever.

conversant withYoga. (-m.)

a practiser ofYoga.

a follower of the Yoga doctrines.

a compounder of medicines. -विद्या the science of Yoga. -विधिः practice of Yoga or mental abstraction; न च योगविधेर्नवेतरः स्थिरधीरा परमात्मदर्शनात् (विरराम) R.8.22. -विभागः separation of that which is usually combined together into one; especially, the separation of the words of a Sūtra, the splitting of one rule into two or more (frequently used by Patañjali in his Mahābhāṣya; e. g. see अदसो मात् P.I.1.12). -शब्दः a word the meaning of which is plain from the etymology. -शायिन् a. half asleep and half absorbed in contemplation; cf. योगनिद्रा. -शास्त्रम् the Yoga philosophy, esp. the work of Patañjali. -संसिद्धिः perfection in Yoga.-समाधिः the absorption of the soul in profound and abstract contemplation; तमसः परमापदव्ययं पुरुषं योगसमाधिना रघुः R.8.24. -सारः a universal remedy; a panacea.-सिद्धिः f. achievement in succession i. e. by separate performance; पर्यायो योगसिद्धिः ŚB. on MS. ˚न्यायः the rule according to which when an act (e. g. दर्शपूर्णमास) is said to yield all desired objects, what is meant is that it can yield them only one at a time and not all simultaneously. This is established by जैमिनि and शबर in MS.4.3.27-28. Thus for the achievement of each separate काम, a separate performance of the याग is necessary; (see दर्शपूर्णमासन्याय). -सूत्रम् aphorisms of the Yoga system of philosophy (attributed to Patañjali).-सेवा the practice of abstract meditation.

 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योग etc. See. pp. 856 , 858.

योग m. (1. युज्; ifc. f( आ). )the act of yoking , joining , attaching , harnessing , putting to (of horses) RV. MBh.

योग m. a yoke , team , vehicle , conveyance S3Br. Kaus3. MBh.

योग m. employment , use , application , performance RV. etc.

योग m. equipping or arraying (of an army) MBh.

योग m. fixing (of an arrow on the bow-string) ib.

योग m. putting on (of armour) L.

योग m. a remedy , cure Sus3r.

योग m. a means , expedient , device , way , manner , method MBh. Ka1v. etc.

योग m. a supernatural means , charm , incantation , magical art ib.

योग m. a trick , stratagem , fraud , deceit Mn. Katha1s. (See. योग-नन्द)

योग m. undertaking , business , work RV. AV. TS.

योग m. acquisition , gain , profit , wealth , property ib. Kaus3. MBh.

योग m. occasion , opportunity Ka1m. Ma1rkP.

योग m. any junction , union , combination , contact with( instr. with or without सह, or comp. ). MBh. Ka1v. etc. ( योगम्इ, to agree , consent , acquiesce in anything R. )

योग m. mixing of various materials , mixture MBh. R. VarBr2S.

योग m. partaking of , possessing( instr. or comp. ) Mn. R. Hariv.

योग m. connection , relation( योगात्, योगेनand योग-तस्ifc. in consequence of , on account of , by reason of , according to , through) Ka1tyS3r. S3vetUp. Mn. etc.

योग m. putting together , arrangement , disposition , regular succession Ka1t2h. Page856,3 S3rS.

योग m. fitting together , fitness , propriety , suitability(672342 गेनind. and 672342.1 -तस्ind. suitably , fitly , duly , in the right manner) MBh. Ka1v. etc.

योग m. exertion , endeavour , zeal , diligence , industry , care , attention(672343 योग-तस्ind. strenuously , assiduously ; पूर्णेन योगेन, with all one's powers , with overflowing zeal) Mn. MBh. etc.

योग m. application or concentration of the thoughts , abstract contemplation , meditation , ( esp. ) self-concentration , abstract meditation and mental abstraction practised as a system (as taught by पतञ्जलिand called the योगphilosophy ; it is the second of the two सांख्यsystems , its chief aim being to teach the means by which the human spirit may attain complete union with ईश्वरor the Supreme Spirit ; in the practice of self-concentration it is closely connected with Buddhism) Up. MBh. Ka1v. etc. ( IW. 92 )

योग m. any simple act or rite conducive to योगor abstract meditation Sarvad.

योग m. Yoga personified (as the son of धर्मand क्रिया) BhP.

योग m. a follower of the योगsystem MBh. S3am2k.

योग m. (in सांख्य) the union of soul with matter (one of the 10 मूलिक-अर्थाs or radical facts) Tattvas.

योग m. (with पाशुपतs) the union of the individual soul with the universal soul Kula7rn2.

योग m. (with पाञ्चरात्रs) devotion , pious seeking after God Sarvad.

योग m. (with जैनs) contact or mixing with the outer world ib.

योग m. (in astron. ) conjunction , lucky conjuncture La1t2y. VarBr2S. MBh. etc.

योग m. a constellation , asterism (these , with the moon , are called चान्द्र-योगाःand are 13 in number ; without the moon they are called ख-योगाः, or नाभस-योगाः) VarBr2S.

योग m. the leading or principal star of a lunar asterism W.

योग m. N. of a variable division of time (during which the joint motion in longitude of the sun and moon amounts to 13 degrees 20 minutes ; there are 27 such योगs beginning with विष्कम्भand ending with वैधृति) ib.

योग m. (in arithm. ) addition , sum , total Su1ryas. MBh.

योग m. (in gram.) the connection of words together , syntactical dependence of a word , construction Nir. Sus3r. ( ifc. = dependent on , ruled by Pa1n2. 2-2 , 8 Va1rtt. 1 )

योग m. a combined or concentrated grammatical rule or aphorism Pa1n2. Sch. Siddh. (See. योग-विभाग)

योग m. the connection of a word with its root , original or etymological meaning (as opp. to रूढिSee. ) Nir. Prata1p. Ka1tyS3r. Sch.

योग m. a violator of confidence , spy L.

योग m. N. of a Sch. on the परमार्थसार

 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


(I)--practices of: फलकम्:F1:  भा. I. 2. २८; II. 1. 6; 2. २३; M. 1. १२.फलकम्:/F eight-fold: its characteristics. फलकम्:F2:  भा. III. Ch. २८.फलकम्:/F Bhaktiyoga: फलकम्:F3:  Ib. III. Ch. २९.फलकम्:/F born of Kriya, क्रियायोग: फलकम्:F4:  Ib. IV. 1. ५१; वा. ७१. ६४.फलकम्:/F the course of: fol- lowed by नारद and others in their worship of नारायण: फलकम्:F5:  भा. V. १४. ४५; १९. १०; VII. 3. 9; ११. 3.फलकम्:/F System of. फलकम्:F6:  Ib. IX. १२. 4; X. 8. ४५; Ch. २९ (whole) ; XI. १४. २०.फलकम्:/F Also three-fold ज्ञान, भक्ति and कर्म: of this भक्ति is important. फलकम्:F7:  Ib. XI. २०. 6-8.फलकम्:/F Spoiled by bad association, especially association of women; फलकम्:F8:  Ib. XI. २६. 3 and २४.फलकम्:/F is an ऐश्वर्य, and possible through kriya and gurupriya: of २४ truths: त्रयी is its limb; फलकम्:F9:  Br. II. ३४. ६५; III. 3. ८९; 9. ६२ and ६६; १०. 4 and ११५; १९. २९ and ६२; IV. 3. ५५.फलकम्:/F other limbs, यम, नियम, फलकम्:F१०:  M. १३. 5; १८३. ४४ and ५०; १९३. ३८; २४७. 9; २४८. १७.फलकम्:/F यज्ञ, दान, वेदाभ्यास, and धारण; philosophy of; फलकम्:F११:  Ib. 2. १६; वा. ६६. ११०.फलकम्:/F the strength of the पितृस्, out of which soma grows; from ज्ञान; फलकम्:F१२:  Ib. ७१. ६६; १०१. ७५, २११, ३५०.फलकम्:/F methods of: control of the senses and the mind by fasting; a means to fructify austeri- ties, then knowledge sprouts; फलकम्:F१३:  Ib. ७७, १२४-35.फलकम्:/F praise of; फलकम्:F१४:  Br. I. 6. ४०; वा. १८. 5-6.फलकम्:/F of नक्षत्र and ऋषि; फलकम्:F१५:  Ib. ९९. ४२२.फलकम्:/F as a result of स्वाध्याय or study and vice-versa; फलकम्:F१६:  Vi. VI. 6. 2.फलकम्:/F explanation of the nature of yoga by केशिध्वज to खाण्डिक्य. फलकम्:F१७:  Ib. VI. 7. २६-92.फलकम्:/F
(II)--a name of शिव. वा. ९७. १७५.
 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


YOGA I : A sage who was the grandson of Svāyambhuva Manu and son of Śraddhā. Yoga was born to Śraddhā by Dharma. (Bhāgavata, 4th Skandha).


_______________________________
*4th word in left half of page 898 (+offset) in original book.

YOGA II : It is Jñāna that reveals Brahman. Yoga is the concentration on Brahman. Agni Purāṇa, Chapter 372, mentions that Yoga is the perfect union of Jivātmā and Paramātmā.

In fact Yoga is activity with the body as its basis. It may be doubted how a mere physical karman helps Parabrahmadārśana. But Maharṣis assert that there is an inseparable connection between matter and soul.

Matter and soul are merely the two phases of the single “Astitva”. The object of Yoga is to achieve union with Parabrahman; in other words, to attain Mokṣa. The recitation of mantras is important in many disciplines connected with the practice of Yoga. The letters and words of mantras are so arranged that their recitation in the proper manner produces profound and favourable effects in the body. The habitual recitation of mantras helps the practice of Yoga.

There are two broad divisions of Yoga--Haṭha Yoga and Rāja Yoga. The two are interconnected and have to be practised simultaneously. Haṭha Yoga is mainly concerned with disciplining the body by various kinds of exercises. Standing in Pañcāgni with the arms held aloft; standing on one leg or standing on the head are some of these exercises. Rāja Yoga aims at arousing Prajñā by control of the senses. Rāja Yoga involves the practice of eight disciplines. They are:--Yama, Niyama, Āsana, Prāṇāyāma, Pratyāhāra, Dhāraṇā, Dhyāna and Samādhi. An account of each of these is given below:--

i) Yama. Yama means refraining from evil courses or sinful things like cruelty or dishonesty. Yama demands the practice of Ahiṁsā, satya, asteya, brahmacarya and aparigraha. (Ahiṁsā = non-violence or not killing any creature. Satya = truth; practising truth in thoughts, words and deeds. Asteya = not stealing. Brahmacarya = sexual continence. Aparigraha = not coveting wealth or pleasures which are not absolutely necessary).

ii) Niyama. While Yama is a negative discipline, Niyama is a positive one. It requires the positive practice of virtuous courses. Niyama includes five things:-- Śauca (cleanliness), Santoṣa (contentment), Tapas (penance and austerities), Svādhyāya (study of the Vedas and incantations or mantras) and Īśvarapraṇi- dhāna (prayer and meditating on God). Śauca means not only cleanliness of the body, but also of the mind. The mind must be purged of all ‘malas’ like kāma, krodha and lobha. Tapas means ability to endure opposites (dvandvas) like heat and cold or joy and sorrow. Svādhyāya is “study of philosophical works.” Īśvarapraṇidhāna--dedicating all actions unto God.

iii) Āsana. The way of sitting or posture. Different postures have been prescribed for different actions. First of all, the yogī must choose a suitable place.

(The place must be level, neat, free from stones, fire or gravel, agreeable to the mind and not causing irritation to the eyes). (Śvetāśvatara).

Different āsanas like Padmāsana, Svastikāsana and Siddhāsana have been prescribed for the practice of Yoga.

Putting the left leg on the right thigh and the right leg on the left thigh, holding the right toe with the left hand and the left toe with the right hand, place the chin on the chest and look at the tip of the nose. This is Padmāsana.

Sitting upright with the feet tucked under the hips is Svastikāsana.

Placing the left leg under the genitals, put the right leg on it. Insert the chin into the pit of the throat; control the senses; with steady eyes look at the point between the eye-brows. This is Siddhāsana which will break open the doors to Mokṣa.

iv) Prāṇāyāma. This is regulation of breathing. Inhale air through the left nostril, retain the air in the lungs for a few minutes and then exhale it through the right nostril. The process may be reversed--that is inhala- tion through the right nostril and exhalation through the left. This is the first step in Prāṇāyāma. Exhaling the breath and then not inhaling for some time is called recaka; the opposite process is called pūraka. The object of prāṇāyāma is to awaken Kuṇḍalinī.

v) Pratyāhāra. This is a process of withdrawing the five senses from the outer world. A man who practises Pratyāhāra becomes oblivious of the outer world. This helps the concentration of the mind on the Ātman.

vi) Dhāraṇā. Withdrawing the mind from outer objects and concentrating it on the self.

vii) Dhyāna. Meditation, concentrating the mind on several places like Bhrūmadhya and nābhīcakra. Re- peating the sacred syllable OM is very useful in dhyāna.

viii) Samādhi. In Samādhi the soul and mind unite, the mind merging into the soul. Samādhi is defined thus:--

When the mind and soul unite just as salt and water unite, that state is called Samādhi.


_______________________________
*5th word in left half of page 898 (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

सम्पाद्यताम्
 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


Yoga denotes the yoke of oxen or horses drawing a car in the Atharvaveda[] and the Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad.[]

 

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।


योग पु.
‘युञ्जामि त्वा ब्रह्मणा’ इस मन्त्र का नामकरण, जिसका उच्चारण यज्ञ के लिए यज्ञ को जोड़ने अथवा युक्त करने के समय किया जाता है, बौ.श्रौ.सू. 3.16ः24; पु. अध्वर्यु के आवाहन ‘हविष्कृदेहि’ के समय वाग्यमन (वाणी के संयम) का परित्याग करते समय यजमान द्वारा उच्चारित किये जाने वाले मन्त्र ‘कस्त्वा युनक्ति’ का नाम, बौ.श्रौ.सू. 1.6.8।

  1. vi. 91, 1 (yokes of six or eight);
    Kāṭhaka Saṃhitā, xv. 2, etc. Cf. Sīra.
  2. iv. 3, 11 (ratha-yogāḥ, ‘chariot teams’).
"https://sa.wiktionary.org/w/index.php?title=योग&oldid=503685" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्