संवत्सर
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सरः, पुं, (स वसन्ति ऋतवौ यत्र । सं + वस निवासे + “संपूर्व्वात् चित् ।” उणा० ३ । ७२ । इति तसरन् ।) वत्सरः । इत्यमरः ॥ “संवसन्ति ऋतवो अत्र संवत्सरः । वस औ निवासे नाम्रीति सरः सस्य तः । संवदति भावान् इति वदो रूपंवा ।” इति भरतः ॥ पञ्चविध- वत्सरान्तर्गतप्रथमवत्सरः । यथा -- “शकाब्दात् पञ्चभिः शेषात् समाद्यादिषु वत्- सराः । संपरीदानुपूर्व्वाश्च तथोदापूर्वका मताः ॥” संबत्सरादिफलं विष्णुधर्म्मोत्तरे । “संवत्सरे तथा दानं तिलस्य च महाफलम् । परिपूर्वे तथा दानं यवानाञ्च द्विजोत्तमाः ॥ इदापूर्व्वेऽन्नवस्त्राणां धान्यानाञ्चानुपूर्व्वके । उदासंवत्सरे दानं रजतस्य महाफलम् ॥ ज्योतिर्व्विदस्त्विज्यमध्यात् प्रभवादेश्च सम्भवम् । ऊचुस्तद्वत् समाद्यादिवर्षाणामपि सम्भवम् ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सर पुं।
संवत्सरः
समानार्थक:संवत्सर,वत्सर,अब्द,हायन,शरद्,संवत्
1।4।20।2।1
षडमी ऋतवः पुंसि मार्गादीनां युगैः क्रमात्. संवत्सरो वत्सरोऽब्दो हायनोऽस्त्री शरत्समाः॥
: पूर्वे_अब्दे, पूर्वतरे_अब्दे, अस्मिन्_अब्दे
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सर¦ पु॰ संवसन्ति ऋतवोऽत्र सम् + वस--सरन्।
१ वत्सरेज्यातिषोक्ते इदादिपञ्चक न्तर्गते
२ वत्सरभेदे च। इदावत्स-रशब्दे
९०
६ पृ॰ दृश्यम्।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सर¦ m. (-रः) A year. E. सम् with, completely, वत्सर a year; or सम् with वस् to abide, सरन् Una4di aff., and त substituted for the final.
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सरः [saṃvatsarḥ], [संवसन्ति ऋतवो$त्र संवस्-सरन् Tv.]
A year; न ह पुरा ततः संवत्सर आस Bṛi. Up.1.2.4.
A year of Vikramāditya's era.
N. of Śiva.
The first year in the cycle of five years. -Comp. -करः an epithet of Śiva. -निरोधः Imprisonment for a year; वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात् संवत्सरनिरोधतः Ms. 8.375. -भ्रमि a. revolving in a year, completing one revolution in a year (said of the sun). -मुखी the tenth day in the light half of the month ज्यैष्ठ. -रयः a year's course.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
संवत्सर/ सं-वत्सर m. (rarely n. ; See. परि-व्)a full year , a year (having 12 [ TS. ] or 13 [ VS. ] months or 360 days [ S3Br. AitBr. Sus3r. ] ; अम्, " for a year " ; एण" after or in course of a -yyear " ; एor अस्य, " after or within a -yyear ") RV. etc.
संवत्सर/ सं-वत्सर m. a year of the विक्रमera(See. above ; वर्षis used for the शक)the first in a cycle of five or six years TS. Pa1rGr2. VarBr2S. BhP.
संवत्सर/ सं-वत्सर m. the Year personified (having the new and full moon for eyes and presiding over the seasons) TS. Pur.
संवत्सर/ सं-वत्सर m. N. of शिवMBh.
Vedic Index of Names and Subjects
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Saṃvatsara.--Tilak[१] argues that the Rigveda[२] and the Atharvaveda[३] contain signs of a dating by season and day, but neither of the passages adduced by him is at all probably so taken.