सम

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

समः, त्रि, (समतीति । सम वैक्लव्ये + पचाद्यच् ।) सर्व्वम् । (अस्मिन्नर्थे सर्व्वनामसंज्ञा भवति । यथा, मुग्धबोधे । “नमः समस्मात् पूर्व्वस्मा अन्तरस्मा अमेध- साम् ॥”) समानम् । इत्यमरः ॥ (अस्मिन्नर्थे सर्व्वनाम- संज्ञा न भवति । यथा, मुग्धबोधे । “समायैषु परायैषां मुक्तयेऽर्थान्तराय च ॥”) साधुः । इति मेदिनी ॥

समः, पुं, (सम वैक्लव्ये + पचाद्यच् ।) राशि- विशेषाणां संज्ञाविशेषः । ते तु राशयः वृष- कर्क्कटकन्यावृश्चिकमकरमीनाः । यथा, -- “क्रूरोऽथ सौम्यः पुरुषोऽङ्गना च ओजोऽथ युग्मं विषमः समश्च । चरस्थिरद्ब्यात्मकनामधेया मेषादयोऽमी क्रमशः प्रदिष्टाः ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ * ॥ मानस्य प्रकारविशेषः । स तु यदा गीतवाद्ययो- स्तालः गायकस्य हस्तपादादिचालनञ्च एकदा समभावेन पतति तदा भवति । इति सङ्गीत- शास्त्रम् ॥ * ॥ वर्गमूलानयनार्थं अङ्कोपरि- दत्त ऋजुरेखाविशेषः । यथा, -- “त्यक्त्वान्त्याद्विषमात् कृतिं द्विगुणयेन्मूलं समे तद्धृते त्यक्त्वा लब्धकृतिं तदाद्यविषमाल्लब्धं द्विनिघ्नं न्यसेत् ॥” इत्यादि लीलावली ॥

समम्, व्य, सहितम् । यथा । सार्द्धन्तु साकं सत्रं समं सह । इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः । २ । ११३ । “विद्ययैव समं कामं मर्त्तव्यं ब्रह्मवादिना । आपद्यपि हि घोरायां नत्वेनामरिणे वपेत् ॥”)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सम वि।

सदृशः

समानार्थक:वाच्यलिङ्ग,सम,तुल्य,सदृक्ष,सदृश,सदृश्,साधारण,समान

2।10।36।2।2

प्रतिकृतिरर्चा पुंसि प्रतिनिधिरुपमोपमानं स्यात्. वाच्यलिङ्गाः समस्तुल्यः सदृक्षः सदृशः सदृक्.।

पदार्थ-विभागः : , गुणः, मानसिकभावः

सम वि।

समग्रम्

समानार्थक:सम,सर्व,विश्व,अशेष,कृत्स्न,समस्त,निखिल,अखिल,निःशेष,समग्र,सकल,पूर्ण,अखण्ड,अनूनक,केवल

3।1।64।2।5

परः शताद्यास्ते येषां परा संख्या शतादिकात्. गणनीये तु गणेयं संख्याते गणितमथ समं सर्वम्.।

पदार्थ-विभागः : , गुणः, परिमाणः

सम अव्य।

सह

समानार्थक:सकृत्,अमा,सार्धम्,साकम्,सत्रा,सम,सह

3।4।4।1।6

कदाचिज्जातु सार्धं तु साकं सत्रा समं सह। आनुकूल्यार्थकं प्राध्वं व्यर्थके तु वृथा मुधा॥

पदार्थ-विभागः : , शेषः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सम¦ त्रि॰ सम--अच्।

१ समाने तुल्ये

२ सर्वे अमरः

३ साधौमेदि॰। (योड)

४ युग्मे
“समेऽर्द्धिते वर्गः” इति लीला॰समतयाख्यातेषु द्वितीयचतुर्थषष्ठादिषु

५ राशिषु च। अतुल्येऽस्य सर्वनामता। गीतवाद्ययोरेककालभवे गायु-कहस्तादिचालनरूपे

६ तालभेदे न॰

७ शत्रुमित्रभिन्नोग्रहेप्रकृत्या॰ अभेदे तृतीया। समेन याति ममं यातीत्यर्थः।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सम¦ mfn. Pron. (-मः-मा-मं)
1. All, whole, entire. (Adj.)
1. Like, similar.
2. Good, virtuous.
3. Full, complete.
4. Same, even, equal.
5. In- different, impartial.
6. Mean. f. (-मा)
1. A year.
2. Even, plain, level.
3. Same.
4. Equal.
5. Convenient.
6. Straight.
7. Indifferent, impartial, fair.
8. Common.
9. Like, similar.
10. Free from emotion.
11. Good, virtuous.
12. Honest, just.
13. Full, complete, &c.: see समा: n. (-मं)
1. A figure of rhetoric, identity or sameness of objects compared to one another.
2. (In geometry), A mean; a fourth proportional to the two perpendiculars and the link or segment. E. सम् to be confused or unconfused, aff. अच् |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सम [sama], a.

Same, identical.

Equal, as in समलोष्ट- काञ्चनः R.8.21; Pt.2.7; सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ Bg.2.38; समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः । शीतोष्णसुख- दुःखेषु समः संगविवर्जितः ॥ 12.18.

Like, similar, resembling; with instr. or gen. or in comp. गुणयुक्तो दरिद्रो$पि नेश्वरैरगुणैः समः Subhāṣ.; Ku.3.13.

Even, level, plain; समवेशवर्तिनस्ते न दुरासदो भविष्यति Ś.1.

Even (as number).

Impartial, fair; शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः Bg.5.18.

Just, honest, upright.

Good, virtuous.

Ordinary, common.

Mean, middling.

Straight.

Suitable, convenient.

Indifferent, unmoved, unaffected by passion.

All, every one.

All, whole, entire, complete.

Being a pair.

Regular, normal.

Middling.

Easy, convenient.

मः N. of certain zodiacal signs (वृष, कर्कट, कन्या, वृश्चिक, मकर, and मीन).

A mode of measuring time in music.

The point of intersection of the horizon and the meridian line.

A kind of straight line placed over a numerical figure to mark the process of extracting the square root.

मम् A level plain, flat country; संनिपत्य शनकैरिव निम्नादन्धकारमुदवाप समानि Ki.9. 11.

(In rhet.) N. of a figure of speech.

(In geometry) A mean proportional segment.

Equanimity.

Similarity.

Settlement; compensation; कर्मणापि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः Ms.8.177.

Good circumstances; Mk. -सम् ind.

With, together with, in company with, accompanied by; (with instr.); आहां निवत्स्यति समं हरिणाङ्गनाभिः Ś.1.26; R.2.25;8.63; 16.72.

Equally; समं सर्वेषु भूतेषु Bg.13.27.28; यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समम् Ms.9.311.

Like, similarly, in the same manner; यत्र स्वामी निर्विशेषं समं मृत्येषु वर्तते Pt.1.78.

Entirely.

Simultaneously, all at once, at the same time, together; नवं पयो यत्र धनैर्मया च त्वद्विप्रयोगाश्रु समं विसृष्टम् R.13.26;4.4;1.59;14.1.

Honestly, fairly. -Comp. -अंशः an equal share. ˚हारिन् m. a co-heir. -अङ्घ्रिक a. standing evenly on feet. -अन्तः a borderer, neighbour. -अन्तर a. parallel. -अर्थिन् a.

desiring equality.

Seeking peace with.-आकार a. similar, like.

आचारः equal or similar conduct.

Proper practice. -आत्मक a. possessing equanimity. -उदकम् a mixture of half butter-milk and half water. -उपमा a kind of Upamā or simile.-कक्ष a. having equal weight. (-क्षा) equilibrium.-कन्या a fit or suitable girl (fit to be married). -कर्णः an equi-diagonal tetragon. -कालः the same time or moment. (-लम्) ind. at the same time, simultaneously.-कालीन a. contemporary, coeval. -कोलः a serpent, snake. -कोटिक a. of regular size (said of diamonds); Kau. A.2.11. -क्षेत्रम् (in astr.) an epithet of a particular arrangement of the Nakṣatras. -खातः an equal excavation, a parallelopipedon. -गतिः wind; मृत्युश्चापरिहारवान् समगतिः कालेन विच्छेदिना Mb.12.298.45.-गन्धकः incense. -गन्धिकम् the fragrant root of the Uśīra. -चक्रवालम् a circle. -चतुरस्र a. square. (-स्रम्) an equilateral tetragon. -चतुर्भुजः, -जम् a rhombus. -चित्त a.

even-minded, equable, equanimous.

indifferent. -छेद, -छेदन a. having the same denominator. -जाति a. homogeneous. -ज्ञा fame; तिर्य- ञ्चमप्यञ्च मृषानभिज्ञरसज्ञतोपज्ञसमज्ञमज्ञम् N.3.64. -त्रिभुजः, -जम् an equilateral triangle. -दर्शन, -दर्शिन् a. viewing equally, impartial; विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ Bg.5.18. -दुःख a. feeling for another's woe, sympathising (with another); a fellow-sufferer; Ku.4.4. ˚सुख a. a companion or partner in joy and sorrow; पृष्टा जनेन समदुःखसुखेन बाला Ś.3.1.-दृश्, -दृष्टि a. impartial. -द्वादशास्रः, -स्रम् an equilateral dodecagon. -द्विभुजः a rhomboid. -धर्म a. of equal nature, resembling. -धृत a. equal to.

पदम् an attitude in shooting.

a particular posture in sexual union. -प्रभ a. having equal splendour; तदण्डमभवद्धैमं सह- स्रांशुसमप्रभम् Ms.1.9. -बुद्धि a.

impartial.

indifferent, stoical. -भाव a. having the same nature or property. (-वः) sameness, equability. -मण्डलम् (in astr.) the prime vertical line. -मय a. of like origin. -मात्रa. of the same size or measure. -मितिः mean measure.-रञ्जित a. tinged. -रतः, -रभः a particular mode of sexual enjoyment. -रेख a. straight; प्रकृत्या यद्वक्रं तदपि समरेखं नयनयोः Ś.1.9. -लम्बः, -म्बम् a trapezoid. -लेपनी a bricklayer's instrument for levelling a plane (Mar. करणी). -वर्ण a. being of equal caste; समवर्णे द्विजातीनां द्वादशैव व्यतिक्रम Ms.8.269. -वर्णः community of caste.-वर्तिन् a.

equal-minded, impartial.

being equidistant. (-m.) Yāma, the god of death; शासितारं च पापानां पितॄणां समवर्तिनम् Mb.12.27.35. -विभक्त a. divided equally; symmetrical. -विषमम् (pl.) level and unevenground.

वृत्तम् an even metre, i. e. a stanza the lines of which have all the same number of feet.

see सममण्डल. -वृत्ति a. equable, fair. (-त्तिः) equanimity.-वेधः mean depth. -वैषम्यतः ind. owing to partial similarity and partial dissimilarity; अर्थे समवैषम्यतो द्रव्य- कर्मणाम् MS.4.1.21. -शोधनम् equal subtraction, i. e. subtraction of the same quantity on both sides of an equation. -श्रुति a. (in music) having equal intervals.-श्रेणिः a straight line. -संधिः peace on equal terms.-सुप्तिः f. universal sleep (as at the end of a Kalpa).-सूत्र, -सूत्रस्य a. situated on the same diameter. -स्थa.

equal, uniform.

level.

like.

being in flourishing circumstances; गतिः पतिः समस्थाया विषमे च पिता गतिः Mb.5.176.8. -स्थलम् an even ground.-स्थली the level plain, the Doab or country between the Ganges and Yamunā (अन्तर्वेदि). -स्थानम् a particular posture in Yoga (In which the legs are closely contracted).

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सम mfn. (connected with 7. सand with 2. समand समान; cf. समह, used as pron. : declined like सर्वe.g. समस्मैRV. vi , 51 , 6 )any , every RV. [ cf. Gk. ? , ? ; Goth. suma ; Angl.Sax. sum ; Eng. some.]

सम mf( आ)n. (prob. originally identical with prec. ; See. समान)even , smooth , flat , plain , level , parallel( कर्ण-स्, " on a level with the ear " ; भूमि-or भूमेः समं-कृ, " to make level with the earth ") RV. etc.

सम mf( आ)n. same , equal , similar , like , equivalent , like to or identical or homogeneous with( instr. e.g. मया सम, " like to me " ; or gen. , rarely abl. ) , like in or with regard to anything( instr. gen. loc. , or -तस्, or comp. ; समं-कृ, " to make equal , balance ") ib.

सम mf( आ)n. always the same , constant , unchanged , fair , impartial towards( loc. or gen. ) ib.

सम mf( आ)n. even (not " odd ") , a pair VarBr2S.

सम mf( आ)n. having the right measure , regular , normal , right , straight( समं-कृ, " to put right or in order ") AitBr. etc. etc.

सम mf( आ)n. equable , neutral , indifferent VarBr2S.

सम mf( आ)n. equally distant from extremes , ordinary , common , middling Mn. MBh. etc.

सम mf( आ)n. just , upright , good , straight , honest ib.

सम mf( आ)n. easy , convenient Pan5cat.

सम mf( आ)n. full , complete , whole , entire L.

सम m. peace (perhaps w.r. for शम) R. Ka1m.

सम m. the point of intersection of the horizon and the meridian line Gol.

सम m. N. of partic. zodiacal signs ( esp. वृष, कर्कट, कन्या, वृश्चिक, मकर, and Mina) MW.

सम m. a kind of straight line placed over a numerical figure to mark the process of extracting the square root ib.

सम m. (in music) a kind of time Sam2gi1t.

सम m. a grass-conflagration L.

सम m. a जिनGal.

सम m. N. of a son of धर्मVP.

सम m. of a son of धृतराष्ट्रMBh.

सम m. of a king of the नन्दि-वेगs( v.l. शम) ib.

सम n. level ground , a plain( समे भूम्याः, " on level ground ") AV. S3Br. Mn. MBh. R.

सम n. equability , equanimity , imperturbability MBh.

सम n. likeness , similarity , equality( एन, " equally , in the same manner ") Ka1s3. on Pa1n2. 2-3 , 18

सम n. right measure or proportion( एन, " exactly , precisely ") S3Br.

सम n. settlement , compensation Mn. viii , 177

सम n. good circumstances Mr2icch.

सम n. (in rhet. )a partic. figure , sameness of objects compared to one another Prata1p. Kuval.

सम n. (in geom. ) a mean proportional segment (described as a fourth proportional to the two perpendiculars and the link or segment , and used for solving problems in a trapezium) Col.

सम n. = समाf. a year(See. पाप-स्, पुण्य-स्, and सु-षम)

सम/ स-म mfn. (fr. 7. स+मा)" together with लक्ष्मि" , happy , prosperous Nalo7d.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--one of the २० Amita1bha gods. Br. IV. 1. १७: वा. १००. १७.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

SAMA : One of the hundred sons of Dhṛtarāṣṭra. He was killed in the Bhārata-battle, by Bhīmasena. (M.B. Karṇa Parva. Chapter 51, Verse 7).


_______________________________
*6th word in right half of page 675 (+offset) in original book.