ईषा

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा, स्त्री, (ईष + क + टाप् ।) लाङ्गलदण्डः । इत्य- मरः ॥ लाङ्गलेर ईष् इति भाषा ॥ (ऋग्वेदे । “हिरण्मयी वां रभिरीषा अक्षो” । रथस्यावयवभेदः । यथा, ऋग्वेदे । १० । १३५ । ३ । “रथः एकैषः” । “ईषामन्ये हयानन्ये सूतमन्ये न्यपातयन्” । इति महाभारते । वनपर्ब्बनि २४० । ३० । ईशेति क्वचित् पाठः ॥)

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा¦ स्त्री ईष--क।

१ शकटस्य दीर्घकाष्ठे
“देवानामित्युपस्तम्भ-नस्य पश्चादीषाम्” कात्या॰

२ ,

३ ,

१४ ,
“शकटस्य दोर्घंकाष्ठमीषा” वेददी॰।

२ रथावयवभेदे च
“ईषामन्ये हया-नन्ये सूतमन्ये न्यपातयन्” भा॰ व॰

२४

० अ॰
“पाञ्चालस्यरथस्येषामाप्लुत्य सहसाऽपतत्” भा॰ आ॰

१३

८ अ॰।

३ हलयुगयोर्मध्यमकाष्ठे

४ लाङ्गलदण्डे च।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा¦ f. (-षा) The pole or shaft of a plough. E. ईष् to go, affixes क and टाप्; also ईशा।

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा [īṣā], [ईष्-क]

The pole or shafts of a carriage or a plough. ईषा चक्रादिसंनिधाने चेदक्षमानयेत्युच्यते तदा यानाक्षमधि- कृत्य ब्रूते इति गम्यते । ŚB. on MS.6.8.35. द्वीषम् (रथम्) Bhāg.4.26.1. 'ईषा लङ्गलदण्डः स्यात्' इत्यमरः

A part of a chariot. -षे (du.) The double or fork-shaped pole. -Comp. -दण्डः the handle of a plough; ईषादण्डौ मृत्युशय्यातलस्य Śi.18.43. -दन्त a. with projecting teeth.

(न्तः) an elephant with a large tusk or tooth.

the handle of a plough; ईषादन्तः कुञ्जरं शात्रवीयम् Śi.18.38.

the tusk of an elephant.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा f. (said to be fr. 1. ईष्) , the pole or shafts of a carriage or plough

ईषा f. du. ( ए)the double or fork-shaped pole RV. iii , 53 , 17 ; viii , 5 , 29 AV. viii , 8 , 23

ईषा f. xi , 3 , 9 S3Br. Ka1tyS3r. MBh. etc.

ईषा f. a plank , board VarBr2S.

ईषा f. a particular measure , S3ulb.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Īṣā denotes the ‘pole of a chariot.’ Normally the chariot had one pole (ekeṣaḥ), but sometimes two poles are referred to. The word is often compounded with Yuga, ‘yoke,’ into which it was fastened (see Kha), and tied with ropes. Exactly how it was attached to the chariot we do not know. See also Ratha.

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ईषा स्त्री.
1. एक माप का नाम = 188 अङ्गुल (‘तत्राष्टाशीतिशतमीषा, का.शु. 2.2); मा.श्रौ.सू. 1०.1.2.1; 2. बैलगाड़ी की ‘ईषा’ - संज्ञक दण्ड ‘देवानामित्युप- स्थम्भनस्य पश्चादीषाम्’ का.श्रौ.सू. (शकटे प्रागपरायतो काष्ठविशेष ईषा, स.वृ.); चि.भा.से. चावल के लिए शकट का दण्ड; इनकी संख्या देते हैं ः एक दाहिनी तरफ एवं दूसरी बायीं तरफ (दर्श), आप.श्रौ.सू. 1.75; सोम की टहनियों को ढोने वाली गाड़ी का (दण्ड), भा.श्रौ.सू. 1०.19.15; 13.3.1०; पशुयाग की वेदि की लम्बाई (पूर्व- पश्चिम) की एक नाप भी जो 88 अंगुल की होती है, आप.श्रौ.सू. 3.7.8 एवं भाष्य, द्रष्टव्य-‘अक्ष’ भी, बौ.शु. 1.1।