विद्या

संस्कृतम्

• विद्या

नामः

• विद्या नाम ज्ञानं, बुद्धि, प्रज्ञ.

उदाहरणम्

• विद्या ददाति विनयम्। (Knowledge leads to happiness).
• अहं विद्यादानं करोमि।

अनुवादाः

• आङ्ग्लम्-knowledge(vidya)
• मलयालम्-വിദ്യ അറിവ്
• हिन्दि-विद्या()
• बङ्गाळि-() ()
• फ़्रॆन्च्- (fr)
• रूसीय्- (ru) ()
• जेर्मन्-
• स्पानिष्- (es)
• तेलुगु-విద్య, జ్ఞానము, తెలివి, ప్రజ్ఞ
• तमिल्-
• पोलिष्-, (pl)
• कन्नड-ವಿದ್ಯೆ, ಪ್ರಜ್ಞ, ಜ್ಞಾನ, ವಿಜ್ಞಾನ

azविद्या: विद्या]]

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

विद्या, स्त्री, (विद्यतेऽसौ इति । विद् + “संज्ञायां समजनिषदनिपतेति ।” ३ । ३ । ९९ । इति क्यप् ।) दुर्गा । इति शब्दरत्नावली ॥ गणि- कारिका । इति शब्दचन्द्रिका ॥ ज्ञानम् । तत्तु मोक्षे धीः । इति जटाधरः ॥ परमोत्तमपुरु- षार्थसाधनीभूता विद्या ब्रह्मज्ञानरूपा । इति नागोजीभट्टः ॥ मन्त्रः । यथा । शारदायाम् । “भान्तं वियत्सनयनं श्वेतो मर्द्दिनि ठद्बयम् । अष्टाक्षरी समाख्याता विद्या महिषमर्द्दिनी ॥” विश्वसारे । “प्रणवाद्यां जपेद्विद्यां मायाद्यां वा जपेत् सुधीः ।” महिषमर्द्दिनीमन्त्रः ॥ “दशाक्षरी समाख्याता विद्या त्रिभुवनेश्वरी । प्रणवञ्च तथा माया भवेद्बिद्या पुनर्द्दश । कामं प्रणवमित्युक्तं भवेद्बिद्या पुनर्द्दश ॥” दुर्गामन्त्रः । “वागबीजाद्या यदा विद्या वागीशत्वप्रदायिनी । कामाद्या च यदा विद्या सर्व्वकामप्रदायिनी ॥ तारमायादिका विद्या भोगमोक्षैकदायिनी । यद्वीजाद्या भवेद्बिद्या तद्बीजेनाङ्गकल्पना ॥” अन्नपूर्णामन्त्रः । इति तन्त्रसारः ॥ * ॥ महा- विद्या । कलौ तस्या नानामूर्त्त्यास्तामसी पूजा सर्व्वत्र भविता । अधुना सा वारोएयारीपूजा इति ख्याता । यथा, -- “अस्मिन् काले सुरेशानि प्रकाशो जायते भुवि । तमोधर्म्मेण सर्व्वत्र देवताप्रतिमां सदा ॥ अष्टम्याञ्च चतुर्द्दश्यां नवम्यां शनिभौमयोः ।

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

विद्या¦ स्त्री विद--क्यप्।

१ ज्ञाने।

२ तत्त्वसाक्षात्कारे
“विद्ययामृतमश्नुते” इति श्रुतिः।

३ दुर्गायां शब्दच॰

४ गणिकारि-का{??}क्षे शब्दच॰। तन्त्रोक्ते

५ देवीमन्त्रे च।
“शतलक्षप्र-जप्तापि तस्य विद्या न सिध्यतीति” श्यामास्तवः।

६ विद्याहेतौ शास्त्रे
“अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसान्या-यविस्तरः। धर्मशास्त्रं पुराणञ्च विद्या ह्येताश्चतुर्दश। आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः। अर्थशास्त्रंचतुर्थञ्च विद्या ह्यष्टादशैव ताः” प्रा॰ त॰ विष्णुपु॰। विद्याभेदे देवताभेदाः हेमा॰ ब्र॰ विष्णुधर्मोत्तरे उक्तायथा
“ऋग्वेदस्तु स्मृतो ब्रह्मा यजुर्वेदस्तु वासवः। सामवेदं तथा विष्णुः शम्भुश्चाथर्वणो भवेत्। शिक्षा-प्रजापतिर्ज्ञेया कल्पो ब्रह्मा प्रकीर्त्तितः। सरस्वतीव्याकरणं निरुक्तं वरुणः प्रभुः। छन्दो विष्णुस्तथै-वाग्निर्ज्योतिषं भगवान् रविः। मीमांसा भगवान्सोमो न्यायमार्गः समीरणः। धर्मश्च धर्मशास्त्राणिपुराणञ्च तथा मनुः। इतिहासं प्रजाध्यक्षो धनुर्वेदःशतक्रतुः। आयुर्वेदस्तथा साक्षाद्देवो धन्वन्तरिः प्रभुः। कलावेदो महीदेवी नृत्यशास्त्रं महेश्वरः। सङ्कर्षणःपञ्चरात्रं रुद्रः पाशुपतं तथा। पातञ्जलमनन्तश्च सांख्यञ्चकपिलो मुनिः। अर्थशास्त्राणि सर्वाणि धनाध्यक्षःप्रर्कार्त्तितः। कलाशास्त्राणि सर्वाणि कामदेवो जगद्-गुरुः। अन्यानि यानि शास्त्राणि यत्कर्माणि प्रचक्षते। स एव देवता तस्य शास्त्रं कर्म च देववत्”। श्रुतौ तुविद्याभेदः द्विविधः पराऽपराभेदात् उक्तः। यया ब्रह्माव-गमः सा परा
“ययाऽक्षरमधिगम्यते सा परेतिश्रुतेः”। ऋग्वेदादिलक्षणा अपरा सा च अध्ययनाध्यापनरूपा।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

विद्या¦ f. (-द्या)
1. Knowledge, learning, science, whether sacred or profane, though more especially the former: it is sometimes classed into fourteen divisions; viz:--the four Ve4das; the six Angas, or gram- mar, astronomy, &c.; the Pura4n4as as the eleventh class; and the Mima4nsa4 or theology, Nya4ya or logic, and Dharma or law, as the remaining three.
2. The goddess DURGA
4.
3. A tree, (Premna spinosa.)
4. A magical pill or bolus, by putting which into the mouth a person has the power of ascending to heaven.
5. Spell, incantation. E. विद् to know, aff. क्यप् | [Page658-a+ 60]

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

विद्या [vidyā], [विद्-क्यप्]

Knowledge, learning, lore, science; (तां) विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि R.1.88; विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम् &c. Bh.2.2. (According to some Vidyās are four: आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्च शीश्वती Kāmandaka); चतसृष्वपि ते विवेकिनी नृप विद्यासु निरूढिमागता Ki.2.6; to these four Manu adds a fifth आत्मविद्या; त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम् । आन्वीक्षिकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः ॥ Ms.7.43. But the usual number of Vidyās is stated to be fourteen, i. e. the four Vedas, the six Aṅgas, Dharma, Mimāṁsā, Tarka or Nyāya and the Purāṇas; see चतुर्दशविद्या under चतुर्; and N.1.4. In N.1.5 the number is spoken of as being eighteen by including Medicine, Military Art, Music and Polity; अगाहताष्टादशतां जिगीषया.)

Right knowledge, spiritual knowledge; विद्याकल्पेन मरुता मेघानां भूयसामपि (क्वापि प्रविलयः कृतः) U.6.6; cf. अविद्या.

A spell, an incantation; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद् द्वादशाक्षर- विद्यया Bhāg.8.16.39.

A mystical name of the letter इ.

A small bell.

The goddess Durgā.

Magical skill. -Comp. -अनुपालिन्, -अनुसेविन् a. acquiring knowledge; भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः Ms.9.24. -अभ्यासः, -अर्जनम्, -आगमः acquisition of knowledege, pursuit of learning, study. -अर्थः seeking for knowledge. -अर्थिन् m. a student, scholar, pupil. -आधारः a receptacle of learning; असौ विद्याधारः शिशुरपि विनिर्गत्य भवनात् Māl.2.11. -आरम्भः introduction of a boy to learning. -आलयः a school, college, any place of learning. -ईशः, -ईश्वरः N. of Śiva. -उपार्ज- नम् = विद्यार्जनम् q. v. -करः a learned man. -कोशगृहम्, -कोशसमाश्रयः library. -गुरुः an instructor in (sacred) science. -चण, -चञ्चु a. famous for one's learning.-जम्भक, -वार्त्तिक a. exercising magic of various kinds.-दलः the Bhūrja tree. -दातृ m. a teacher, an instructor. -दानम् teaching, imparting instruction. -दायदः the inheritor of a science. -देवी the goddess of learning.

धनम् wealth in the form of learning;

wealth acquired by learning; विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यवै धनं भवेत् Ms.9.26. -धरः, (-री f.) a class of demigods or semi-divine beings; विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि स्थानानि Bh.3.7. ˚यन्त्रम् an apparatus for sublimating quicksilver. -प्राप्तिः = विद्यार्जन q. v. -बलम् the power or magic.-भाज् a. learned. -मण्डलकम् a library.

लाभः acquisition of learning.

wealth or any other acquisition made by learning. -वंशः a chronological list of teachers in any branch of science. -विशिष्ट a. distinguished by learning. -विहीन a. illiterate, ignorant; विद्या- विहीनः पशुः Bh.2.2; आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्या- विहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा Pt.1.35. -वृद्ध a. old in knowledge, advanced in learning; अस्य नित्यश्च विद्यावृद्धसंयोगः विनय- वृद्ध्यर्थम् Kau. A.1.5. -व्यसनम्, -व्यवसायः pursuit of knowledge. -व्रतस्नातकः, -स्नातकः a Brāhmaṇa who has finished his course of religious studentship (ब्रह्मचारिव्रत); वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान् गृहमेधिनः (पूजयेद्धव्य- कव्येन) Ms.4.31.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

विद्या f. knowledge(See. काल-जात-व्) , science , learning , scholarship , philosophy RV. etc. etc. (according to some there are four विद्याs or sciences , 1. त्रयी, the triple वेद; 2. आन्वीक्षिकी, logic and metaphysics ; 3. दण्ड-नीति, the science of government ; 4. वार्त्ता, practical arts , such as agriculture , commerce , medicine etc. ; and Manu vii , 43 adds a fifth , viz. आत्म-विद्या, knowledge of soul or of spiritual truth ; according to others , विद्याhas fourteen divisions , viz. the four वेदs , the six वेदाङ्गs , the पुराणs , the मीमांसा. न्याय, and धर्मor law Page964,1 ; or with the four उप-वेदs , eighteen divisions ; others reckon 33 and even 64 sciences [= कलास्or arts] ; Knowledge is also personified and identified with दुर्गा; she is even said to have composed prayers and magical formulas)

विद्या f. any knowledge whether true or false (with पाशुपतs) Sarvad.

विद्या f. a spell , incantation MBh. Ragh. Katha1s.

विद्या f. magical skill MW.

विद्या f. a kind of magical pill (which placed in the mouth is supposed to give the power of ascending to heaven) W.

विद्या f. Premna Spinosa L.

विद्या f. a mystical N. of the letter इUp.

विद्या f. a small bell L. (See. विद्यामणि). 1.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--leads to happiness: Role of teacher and pupil. A means to attain final beatitude; फलकम्:F1:  भा. XI. १०. १२; ११. 4-7; VI. १६. २७.फलकम्:/F of १८ groups--also १४ groups; फलकम्:F2:  Br. III. ३५. ८८-9; III. १५. २९; IV. १२. ५७; १८. ४६; ३४. ६९.फलकम्:/F survive अन्तर्क्षय. फलकम्:F3:  M. 2. १३.फलकम्:/F

(II)--a शक्ति. Br. IV. ३५. ९८; ४४. ५७, १४०.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

VIDYĀ I : A maid of Devī Umā. (Mahābhārata, Vana Parva, Chapter 231, Stanza 48).


_______________________________
*5th word in right half of page 850 (+offset) in original book.

VIDYĀ II : A deity. This deity is worshipped as the deity of three Vedas which are the most important of the reli- gious or Vedic literature. Mention is made about this deity in the preface of Ṛgvedabhāṣya by Sāyaṇa, as follows.

Once Vidyā approached a Brahmin and said “I am your wealth. Your duty is to impart me to disciples who are pure, celibate, law-abiding and active, and who pro- tect the treasure. I hate disciples who are jealous.”


_______________________________
*6th word in right half of page 850 (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Vidyā in the Atharvaveda and later denotes ‘knowledge,’ especially that of the three Vedas, which are called the trayī vidyā, ‘the threefold knowledge,’ as early as the Taittirīya Brāhmaṇa. In a more special sense Vidyā occurs in lists of objects of study in the Śatapatha Brāhmaṇa. What exactly the expression here means is uncertain: Sāyaṇa suggests the philosophic systems; Geldner the first Brāhmaṇas; and Eggeling, more probably, special sciences like the Sarpavidyā or the Viṣavidyā.