संस्कृतम्

सागरः, समुद्रः, उदधिः, अर्णवः, जलधिः, वारधिः, अपांपतिः।

समुद्रः इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	समुद्रः	समुद्रौ	समुद्राः
सम्बोधनप्रथमा	समुद्र	समुद्रौ	समुद्राः
द्वितीया विभक्तिः	समुद्रम्	समुद्रौ	समुद्रान्
तृतीया विभक्तिः	समुद्रेन	समुद्राभ्याम्	समुद्रैः
चतुर्थी विभक्तिः	समुद्राय	समुद्राभ्याम्	समुद्रेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	समुद्रात्	समुद्राभ्याम्	समुद्रेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	समुद्रस्य	समुद्रयोः	समुद्रानाम्
सप्तमी विभक्तिः	समुद्रे	समुद्रयोः	समुद्रेषु

नामः

समुद्रः नाम सागरं, लवणजलम्।

अनुवादाः

आङ्ग्लम्-sea,ocean
मलयाळम्-കhttp://sa.wiktionary.org/w/index.php?title=समुद्रः&action=editടൽ,ആഴി,സമുദ്രം
हिन्दि-सागर
तेलुगु-సముద్రము
कन्नड-ಅಮ್ಬುಧಿ

उदाहरणम्

इक्ष्वाकुकुलमानार्धी चिन्तयामास सागरः।

अहमिक्ष्वाकुनाधेन सागरेण विवर्धितः॥ सुन्द.१.१०.॥

अट्लान्टिक् महासमुद्रं, अर्किटिक् महासमुद्रं, हिन्दू महासमुद्रं, दक्षिण महासमुद्रं इत्यादि।
अहं समुद्रजलं तरणं करोमि।

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

समुद्रः, पुं, जलसमूहस्थानम् । तस्य व्युत्पत्ति- र्यथा । “चन्द्रोदयात् आपः सम्यगुन्दन्ति क्लिद्यन्ति अत्र । चन्द्रोदयात् समुन्दयन्ति वा समुद्रः । उन्दधी क्लेदे नाम्नीति रक् हसुङ् नलोप इति नलोपः । ‘अपां चैव समुन्नेन स समुद्र इति स्मृतः ।’ इति वायुपुराणम् ॥ मुद्रा मर्य्यादा तया सह वर्त्तते इति वा समुद्रः । सम्यगुद्गतो रोऽग्निरत्र इति । मुदं राति ददा- तीति डे । मुद्राणि रत्नादीनि तैः सह वर्त्तते इति वा ।” इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः । अब्धिः २ अकूपारः ३ पारावारः ४ सरित्पतिः ५ उद- न्वान् ६ उदधिः ७ सिन्धुः ८ सरस्वान् ९ सागरः १० अर्णवः ११ रत्नाकरह् १२ जल- निधिः १३ यादःपतिः १४ अपांपतिः १५ । इत्य- मरः । १ । ७ । १ ॥ महाकच्छः १६ नदीकान्तः १७ तरीयः १८ द्वीपवान् १९ जलेन्द्रः २० मन्थिरः २१ क्षौणीप्राचीरम् २२ मकरालयः २३ । पीतप्रायेऽमृते देवैर्भगवान् लोकभावनः । पश्यतामसुरेन्द्राणां स्वरूपं जगृहे हरिः ॥” पाद्मे उत्तरखण्डे ६९ अध्यायेऽप्येवम् ॥ (अन्त- रिक्षम् । इति निघण्टुः । १ । ३ ॥ अस्य व्युत्- पत्तिर्यथा, तट्टीकायाम् । “समुद्द्रवन्ति सङ्गता ऊर्द्ध्वं द्रवन्ति गच्छन्त्यस्मादापो रश्मिभिराकृष्य- माणा आदित्यमण्डलम् । समुत्-पूर्ब्बात् द्रवते- र्गत्यर्थात् अन्येष्वपि दृश्यते इति अपादाने ड-प्रत्यये टि-लोपे च रूपम् । यद्बा, संहता अभिद्रवन्त्येनमापो भौमरसलक्षणा वायुना प्रेर्य्यमाणाः आदित्यमण्डलाद्बा वर्षाकाले रश्मिभिः प्रवर्त्तमानाः । अत्र उदित्येष उप- सर्गोऽभीत्यर्थे वर्त्तते । कर्मणि ड-प्रत्यय इति विशेषः । सम्मोदन्तेऽस्मिन् भूतानि अन्तरिक्ष- चारीणीति वा । सम्पूर्वात् मुद हर्षे इत्यस्मात् स्फायितञ्चिवञ्चि इत्यादिना अधिकरणे रक्- प्रत्यये समो म-लोपे च रूपम् । यद्वा, सम् इत्येकीभावे उदकात् उच्छब्दः रो मत्वर्थीयः । एकीभूतमुदकमस्मिन् विद्यते वर्षास्विति उदक- शब्दस्योद्भावश्छान्दसः । यद्बा सम्पूर्वात् उन्दी क्लेदने इत्यस्मात् स्फायितञ्चिवञ्चि इत्यादिना कर्त्तरि रक्-प्रत्यये कित्त्वान्नलोपे च समुद्रः ॥” इति देवराजकृतनिर्व्वचनम् ॥)