परुष
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुषम्, क्ली, (पिपर्त्ति अलं बुद्धिं करोतीति । पॄ + “पॄनहिकलिभ्य उषच् ।” उणां । ४ । ७५ । इति उषच् ।) निष्ठुरवाक्यम् । इत्यमरः । १ । ६ । १९ ॥ (परेषां देशजातिकुलविद्याशिल्परूप- वृत्त्याचारपरिच्छदशरीरकर्म्मजीविनां प्रत्यक्ष- दोषवचनं परुषमिति वदन्ति ॥ यथा, हेः रामायणे । १ । १ ८२ । “तामुवाच ततो रामः परुषं जनसंसदि । अमृष्यमाणा सा सीता विवेश ज्वलनं सती ॥”) नीलझिण्टी । इति शब्दचन्द्रिका ॥ परुषफलम् । इति भावप्रकाशः ॥ (नीलझिण्टीशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥)
परुषम्, त्रि, (पिपर्त्तीति । पॄ लि पूर्त्तौ + “पॄनहि- कलिभ्य उषच् ।” उणां । ४ । ७५ । इति उषच् ।) कर्व्वूरः । (यथा, बृहत्संहिता- याम् । ३ । ३९ । “असितविचित्रनीलपरुषो जनघातकरः । खगमृगभैरवखररुतैश्च निशाद्युमुखे ॥”) रूक्षः । (यथा, हेः रामायणे । १ । ५८ । १० । “अथ रात्र्यां व्यतीतायां राजा चण्डालतां गतः । नीलवस्त्रधरो नीलः परुषो ध्वस्तमूर्द्धजः ॥”) निष्ठुरोक्तिः । इति मेदिनी । षे, ४० ॥ (मलिनः । यथा, आर्य्यासप्तशत्याम् । ४१९ । “भस्मपरुषेऽपि गिरिशे स्नेहमयी त्वमुचितेन सुभगासि ।” “भस्ममलिनेऽपि गिरिशे ।” इति तट्टीका ॥)
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुष नपुं।
कर्कशवचनम्
समानार्थक:निष्ठुर,परुष
1।6।19।1।2
निष्ठुरं परुषं ग्राम्यमश्लीलं सूनृतं प्रिये। सत्येऽथ सङ्कुलक्लिष्टे परस्परपराहतम्.।
पदार्थ-विभागः : , गुणः, शब्दः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुष¦ न॰ पॄ--उषन्।
१ निष्ठुरवचने
२ नीसीझिण्ट्याम्अमरः
३ फलभेदे परूषके मावप्र॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुष¦ mfn. (-षः-षा-षं)
1. Harsh, abusive, (speech.)
2. Rough, rugged.
3. Severe, cruel, unkind.
4. Variegated in colour.
5. Shaggy, rough to the touch.
6. Sharp, piercing. n. (-षं)
1. Harsh and contume- lious speech, abuse.
2. Yellow Barleria. m. (-षः) A sort of tree, (Xylocarpus granatum.) E. पॄ to fill or satisfy, उषन् Una4di aff.
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुष [paruṣa], a. [पॄ-उषन्]
Hard, rough, rugged, stiff (opp. मृदु or श्लक्ष्ण); परुषं चर्म, परुषा माला &c.
Harsh, abusive, severe, unkind, cruel, stern (as words); (वाक्) अपरुषा परुषाक्षरमीरिता R.9.8; Pt.1.5; said also of a person; स्निग्धे यत् परुषासि Gīt.9; Y.1.31.
Harsh or disagreeable to the ear (as a sound &c.); तेन वज्रपरुषस्वनं धनुः R.11.46; Me.63.
Rough, coarse, rough to the touch, shaggy (as hair); शुद्धस्नानात् परुष- मलकम् Me.92.
Sharp, violent, strong, keen, piercing (wind &c.); निर्गच्छतस्तु शक्रस्य परुषः पवनो ववौ Rām.7.28. 28; परुषपवनवेगोत्क्षिप्तसंशुष्कपर्णः Rs.1.22;2.28.
Gross.
Dirty.
Spotted, variegated.
Ved. Knotted.
Similar; L. D. B. -षम् A harsh or abusive speech, abuse. -Comp. -अक्षर a. using harsh or abusive language; गीर्भिर्गुरूणां परुषाक्षराभिस्तिरस्कृता यान्ति नरा महत्त्वम्-आक्षेपः (In Rhet.) an objection or contradiction containing harsh words; इत्येष परुषाक्षेपः परुषाक्षरपूर्वकम् Kāv.2.144. -इतर a. other than rough, soft, mild; प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्चक्षुः R.5.68. -उक्ति f., -वचनम् abusive or harsh language.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
परुष mf( आ)n. (older f. परुष्णी)knotty (as reed) AV.
परुष mf( आ)n. spotted , variegated , dirty-coloured RV. etc.
परुष mf( आ)n. hard , stiff , rugged , rough , uneven , shaggy MBh. Ka1v. etc.
परुष mf( आ)n. intertwined with creepers (as a tree) Katha1s.
परुष mf( आ)n. piercing , keen , sharp , violent , harsh , severe , unkind ib. (619385 अम्ind. )
परुष m. a reed AV.
परुष m. an arrow S3a1n3khS3r. La1t2y.
परुष m. Grewia Asiatica or Xylocarpus Granatum L.
परुष m. N. of a demon Suparn2.
परुष mf( ष्णी). N. of one of the rivers of the Panjab now called Ravi RV.
परुष n. harsh and contumelious speech , abuse MBh. Ka1v. etc.
परुष n. the fruit of Grewia Asiatica or Xylocarpus Granatum L.
परुष n. a species of Barleria with blue flowers L.
परुष See. under परु.
Purana Encyclopedia
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
PARUṢA : A Rākṣasa (demon). He was one among the twelve demons who supported Khara when the latter fought against Śrī Rāma. (Sarga 26, Araṇya Kāṇḍa, Vālmīki Rāmāyaṇa).
_______________________________
*11th word in left half of page 575 (+offset) in original book.
Vedic Index of Names and Subjects
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Paruṣa seems to mean ‘reed’ in the Atharvaveda (viii. 8, 4) and ‘arrow’ in the Śāṅkhāyana Śrauta Sūtra (xiv. 22, 20).
==Foot Notes==