श्मश्रु
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु, स्त्री, (श्म मुखं श्रयति आश्रयतीति । श्म + श्रि + “श्मनि श्रयतेर्डुम् ।” उणा० ५ । २८ । डुन् ।) पुंमुखे वर्द्धितलोम । इत्यमरः ॥ दाडी इति भाषा ॥ पुंमुखे पुरुषास्ये तेषां वृद्धौ सत्यां तल्लोम श्मश्रु उच्यते । श्मन्निति मुख नामेति स्मुतिः श्मनि मुखे श्रूयते उपलभ्यते श्मश्रु नाम्नाति डुः श्मश्रु क्लीवमुदन्तम् । श्म मुखं श्रयति श्मनः श्रयतेर्डुन्निति डुनि श्मश्रु नान्तमित्यन्ये । इति भरतः ॥ * ॥ तस्य श्रुभा- शुभलक्षणं यथा, -- “निस्नं वक्त्रमपुत्त्राणां कृपणानाञ्च ह्रस्वकम् । संपूर्णं भोगिनां कान्तं श्मश्र स्निग्धं शुभं मृदु ॥ संहतं चास्फु टिताग्रं रक्तश्मश्रुश्च चौरकः । रक्ताल्पपरुषश्मश्रुकर्णाः स्युः पापमृत्यवः ॥” इति गारुडे ६६ अध्यायः ॥ * ॥ क्रोधार्त्तस्यावर्त्तनं यथा, -- मार्कण्डेय उवाच । “इति प्रतिज्ञाय तदा नरिष्यन्तसुतो दमः । कोपामर्षविवृत्ताक्षः श्मश्रु मावर्त्त्य पाणिना ॥ हा हतोऽस्मीति पितरं ध्यात्वा दैवं विनिन्द्य च । प्रोवाच मन्त्रिणः सर्व्वानानिनाय पुरोहितम् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे शेषाध्यायः ॥ * ॥ अस्य धारणफलं यथा । दानधर्म्मे । “केशश्मश्रु धारयतामग्र्या भवति सन्ततिः ॥” * तस्य क्षौरक्रमो यथा । वराहपुराणम् । “श्मश्रु कर्म्म कारयित्वा नखच्छेदमनन्तरम् ।” गोभिलः । “केशश्मश्रुलोमनखानि वापयीत शिखावर्जम ।” इति शुद्धितत्त्वम् ॥
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु नपुं।
दाढिका
समानार्थक:श्मश्रु,व्यञ्जन
2।6।99।1।4
तनूरुहं रोम लोम तद्वृद्धौ श्मश्रु पुम्मुखे। आकल्पवेषौ नेपथ्यं प्रतिकर्म प्रसाधनम्.।
सम्बन्धि1 : पुरुषः
पदार्थ-विभागः : अवयवः
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु¦ न॰ श्म पुंसुखं श्रूयते लक्ष्यतेऽनेन श्रु--ड्। गुरुपसु-खस्थे लोमसङ्घे अमरः।
“केशामश्रुधारयतामग्र्याभवति सन्ततिः” शु॰ त॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु¦ n. (-श्रु) The beard. E. श्मन् for मुख the face, श्रि to serve, Una4di aff. डन्, form irr.; or श्म पुंमुखं श्रूयते लक्ष्यतेऽनेन श्रु-डु; also श्मश्रुन् |
Apte
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु [śmaśru], n. [श्म मुखं श्रूयते लक्ष्यते$नेन श्रु-ङु; Uṇ.5.28] The beard, moustache; हिरण्यश्मश्रुर्हिरण्यकेशः Ch. Up.1.6.6; ज्योतिष्कणाहतश्मश्रु कण्ठनालादपातयत् R.15.52. -Comp. -करः a barber. -कर्मन् shaving. -धरः bearded. -प्रवृद्धिः f. the growth of a beard; R.13.71. -मुखी a woman with a beard. -वर्धकः a barber. -शेखरः the cocoa-nut tree.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
श्मश्रु n. (of unknown derivation , but See. श्मन्)
श्मश्रु n. the beard , ( esp. ) moustache , the hairs of the beard( pl. ) RV. etc. etc. [ cf. Lith. smakra4 ; accord. to some also Lat. maxilla.]
Vedic Index of Names and Subjects
सम्पाद्यताम्
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Śmaśru in the Rigveda[१] and later[२] means ‘beard’ and ‘moustache,’ being sometimes contrasted with Keśa,[३] ‘hair of the head.’ Shaving was known (see Vaptṛ and Kṣura). The wearing of a beard was a sign of manhood according to the Taittirīya Saṃhitā,[४] with which agrees the notice of Megasthenes[५] that the Indians carefully tended their beards up to the day of their death.
- ↑ ii. 11, 17;
viii. 33, 6;
x. 23, 1, 4;
26, 7;
142, 4. - ↑ Av. v. 19, 14;
vi. 68, 2;
Vājasaneyi Saṃhitā, xix. 92;
xx. 5, etc. Applied to animals, ibid., xxv. 1;
Śatapatha Brāhmaṇa, xii. 9, 1, 6, etc. - ↑ Śatapatha Brāhmaṇa, ii. 5, 2, 48, etc.
- ↑ v. 5, 1, 1.
- ↑ In Diodorus, iii. 63.
Cf. Zimmer, Altindisches Leben, 265267.