व्याघ्र
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्रः, पुं, (व्याजिघ्रतीति । वि + आ + घ्रा + कः ।) जन्तुविशेषः । वाघ इति भाषा ॥ (यथा, छान्दोग्ये । ६ । ९ । ३ । “त इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको वा वराहो वा कीटो वा पतङ्गो वा दंशो वा मशको वा यद्यद्भवन्ति तदा भवन्ति ॥”) तत्पर्य्यायः । शार्द्दूलः २ द्वीपी ३ । इत्यमरः ॥ पृदाकुः ४ वनश्वः ५ चित्रकः ६ पुण्डरीकः ७ । इति जटाधरः ॥ हिंस्रपशुः ८ व्याडः ९ हिंस्रकः १० हिंसारुः ११ श्वापदः १२ । इति शब्दरत्ना- बली ॥ पञ्चनखः १३ व्यालः १४ गुहाशयः १५ तीक्ष्णदंष्ट्रः १६ भीरुः १७ नखायुधः १८ । अस्य मांसगुणाः । “शार्द्दूलसिंहसरभर्क्षतरक्षुमुख्या येऽन्ये प्रसह्य विनिहन्त्यभिवर्त्तयन्ते । ते कीर्त्तिताः प्रहसनाः पललं तदीय- मर्शःप्रमेहजठरामयजाड्यहारि ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ स तु कश्यपभार्य्यादंष्ट्रासन्तानः । यथा, -- “दंष्ट्रा त्वजनयत् पुत्त्रान् व्याघ्रसिंहांश्च भाविनी । द्वीपिनश्च सुतास्तस्या व्याल्याद्याश्चामिष- प्रियाः ॥” इत्याद्ये वह्निपुराणे काश्यपीयवंशनामाध्यायः ॥ नरादिशब्दोत्तरस्थः श्रेष्ठार्थवाचकः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १५२ । २९ । “किन्नुदुःखतरं शक्यं मया द्रष्टुमतःपरम् । योऽहमद्य नरव्याघ्रान् सुप्तान् पश्यामि भूतले ॥”) रक्तैरण्डः । करञ्जः । इति मेदिनी ॥
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्र पुं।
व्याघ्रः
समानार्थक:शार्दूल,द्वीपिन्,व्याघ्र,पुण्डरीक,लुब्धक
2।5।1।4।3
सिंहो मृगेन्द्रः पञ्चास्यो हर्यक्षः केसरी हरिः। कण्ठीरवो मृगारिपुर्मृगदृष्टिर्मृगाशनः। पुण्डरीकः पञ्चनखचित्रकायमृगद्विषः। शार्दूलद्वीपिनौ व्याघ्रे तरक्षुस्तु मृगादनः॥
: तरक्षुः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः, स्तनपायी
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्र¦ पुंस्त्री॰ वि + आ + घ्ना--क।
१ जन्तुभेदे अमरः स्त्रियांङीष्।
२ रक्तैरण्डे
३ करञ्जे च पु॰ मेदि॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्र¦ m. (-घ्रः)
1. A tiger.
2. (In composition,) Best, pre-eminent, (at the end of a compound.)
3. A variety of the castor-oil plant, (the red variety.)
4. A tree, (Galedupa arborea.) f. (-घ्री) A prickly sort of nightshade, (Solanum jacquini.) E. वि and आङ् before घ्रा to smell, Una4di aff. क |
Apte
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्रः [vyāghrḥ], [व्याजिघ्रति, व्याघ्रा क]
A tiger.
(At the end of comp.) Best, pre-eminent, chief; as in नरव्याघ्र, पुरुषव्याघ्र.
The red variety of the castor-oil plant.-घ्री A tigress; व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ति Bh.3.19.-Comp. -अटः a skylark. -आस्यः a cat. -दलः, -पुच्छः the castor-oil plant.
नखः, खम् a tiger's claw.
a kind of perfume.
a scratch, the impression of a finger-nail. -नायकः a jackal. -पाद (-द्) a. tigerfooted. -श्वन् m. a tiger-like dog.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याघ्र m. a tiger (not in RV. , but in AV. , often mentioned with the lion ; accord. to R. iii , 30 , 26 , शार्दूलीis the mythical mother of tigers ; but in वह्नि-पुराणthey are said to be the offspring of कश्यप's wife दंष्ट्रा; See. चित्र-व्य्) AV. etc.
व्याघ्र m. any pre-eminently strong or noble person , " a tiger among men "(See. ऋषभ, सिंह)
व्याघ्र m. Pongamia Glabra L.
व्याघ्र m. a red variety of the castor-oil plant L.
व्याघ्र m. N. of a राक्षसVP.
व्याघ्र m. of a king Ra1jat.
व्याघ्र m. of various authors (also abridged fr. व्याघ्र-पद्) Cat.
Purana index
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--a son of यातुधान and father of निरा- nanda. Br. III. 7. ८९ and ९६.
(II)--one of the five sons of ऊर्द्ध्वदृष्टि and father of शरभ. Br. III. 7. २०५.
(III)--the tiger, said to have eaten Garga's cow; फलकम्:F1: M. २०. १०.फलकम्:/F its skin, the dress of शिव. फलकम्:F2: Ib. २१७. 5; २५९. 6.फलकम्:/F
(IV)--a snake with the sun in आवणि and पुरट्टाशि. वा. ५२. ११.
(V)--a पिशाच. वा. ६९. १२७.
(VI)--the राक्षस residing in the sun's chariot in the भाद्रपद month. Vi. II. १०. १०.
(VII)--the राक्षस presiding over the month of Nabhasya. भा. XII. ११. ३८; Br. II. २३. ११.
Vedic Index of Names and Subjects
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Vyāghra, ‘tiger,’ is never found in the Rigveda, but frequently occurs in the Atharvaveda,[१] as well as the lion This fact is legitimately regarded as an indication that the Atharvaveda belongs to a period when the Vedic Indian had approached and entered the territory of Bengal. Later,[२] also, mention of the tiger is quite common. The Taittirīya Saṃhitā[३] preserves a reference to the danger of waking a sleeping tiger. The destructive character of the animal is often alluded to,[४] the man-eater (puruṣād)[५] being also mentioned. Like the lion, the tiger passes as a symbol of strength.[६] This idea is illustrated by the fact that the king at the Rājasūya (‘royal consecration’) steps[७] on a tiger's skin to win himself the strength of the animal. Cf. also Śārdūla, Petva.
- ↑ iv. 3, 1;
36, 6;
vi. 38, 1;
103, 3;
140, 1;
xii. 1, 49;
2, 43;
xix. 46, 5;
49, 4. - ↑ Taittirīya Saṃhitā, vi. 2, 5, 5;
Kāṭhaka Saṃhitā, xvii. 2;
Maitrāyaṇī Saṃhitā, ii. 1, 9;
Vājasaneyi Saṃhitā, xiv. 9;
xix. 10;
Aitareya Brāhmaṇa, vii. 5, 3 Śatapatha Brāhmaṇa, xii. 7, 1, 8;
Chāndogya Upaniṣad, vi. 9, 3;
10, 2, etc. - ↑ v. 4, 10, 5.
- ↑ Cf. Av. iv. 36, 6;
viii. 5, 11, and see Śaśayu. - ↑ Av. xii. 1, 49.
- ↑ Av. iv. 8, 4, 7. Cf. Yāska, Nirukta, iii. 18.
- ↑ Av. iv. 8, 4. Cf. Eggeling, Sacred Books of the East, 41, 92. He does not wear the skin, as Zimmer, Altindisches Leben, 79, says.
Cf. Schrader, Prehistoric Antiquities 249, 250.