ओषधि

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधिः, स्त्री, (ओषो धीयतेऽत्र । ओष + धा + कि ।) फलपाकान्तवृक्षादिः । कदली धान्यमि- त्यादिः । इत्यमरः ॥ (यदाह मनुः । १ । ४६ । “उद्भिज्जाः स्थावरा ज्ञेया वीजकाण्डाप्ररोहिणः । ओषध्यः फलपाकान्ताः बहुपुष्पफलोपगाः” ॥ तथा, कुमारे १ । १० । “भवन्ति यत्रौषधयो रजन्याम्” । तथा ७ । १ “अथौषधीनामधिपस्य वृद्धौ” । “ओषधयः प्रशुष्यन्ति गवादीनां पयां- सिच । इति हारीते प्रथमस्थाने ॥ ४ अध्याये ॥ “ओषधीर्नामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने । अविपाश्चैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः ॥ न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः । ओषधीनाम्पराम्प्राप्तिं कश्चिद्वेदितुमर्हति ॥ योगविन्नामरूपज्ञस्तासां तत्त्वविदुच्यते । किं पुनर्यो विजानीयादोषधीः सर्व्वथा भिषक् ॥ योगमासान्तु यो विद्याद्देशकालोपपादितम् । पुरुषं पुरुषं वीक्ष्य स विज्ञेयो भिषक्तमः” ॥ इति चरके सूत्रस्याने ॥ १ अध्याये ॥)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधि स्त्री।

फलपाकान्तसस्याः

समानार्थक:ओषधि

2।4।6।2।1

वानस्पत्यः फलैः पुष्पात्तैरपुष्पाद्वनस्पतिः। ओषध्यः फलपाकान्ताः स्युरवन्ध्यः फलेग्रहिः॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलसजीवः, ओषधिः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधि(धी)¦ स्त्री ओषः पाको धीयतेऽत्र ओष + धा--किजातिविषयत्वाद् स्त्रीत्वे वा ङीष् ओषधी च। फलपाका-न्ते व्रीहियवादौ स्थावरभेदे।{??}षधिश्च स्थावरभेदोयथाह सुश्रुतः
“तासां स्थावराश्चतुर्विधाः वनस्पतयो वृक्षावीरुध ओषधयः। तास्वपुष्पाः फलसन्तो वनस्पतयः। पुष्पफलवन्तो वृक्षाः प्रतानवत्यः स्तम्बिन्यश्च वीरुधः। फलपाकान्ता ओषधयः” मनुरप्याह
“उद्भिज्जाः स्थाव-राज्ञेया वीजकाण्डप्ररोहिणः। ओषध्यः फलपाकान्ताबहुपुष्पफलोपगाः। अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयःस्मृताः। पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः। गुच्छगुल्मं तु विविधं तथैव तृणजातयः। वीजकाण्डरुहा-[Page1563-b+ 38] श्चैव प्रताना वल्ल्य एव च। तमसा बहुरूपेण वेष्टिताःकर्म्महेतुना। अन्तःसंज्ञाभवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः”। ओषधीनामुत्पत्तिः तन्निर्वचनञ्च”
“तां (आहु-तिम्) हैनां नाभिराधयांचकार केशमिश्रेव हासतां व्यौक्षदोषं धयेति तत ओषधयः समभवंस्तस्मा-दोषधयो नाम” शत॰ ब्रा॰

२ ,

२ ,

३ ,

५ दर्शितम्।
“ता-ञ्चाहुतिं तस्मिन्नग्नौ व्यौक्षत् अत्यजत् इदमाहुतिद्रव्यम्ओषं पक्वं कृत्वा धय पिवेति अग्नौ प्रक्षिप्तात्तस्मादोषधयःपृथिव्यां समभवन्” भा॰। निरु॰
“या ओषधीः पूर्वजा-ताः” इत्येतामृचमधिकृत्य अन्याऽपि निरुक्तिर्दर्शिता
“ओ-षधय ओषं धयन्तीति वौषत्येनाधयतोति वा दोषंधय-न्तीति वा”। सर्वत्र पृषो॰। भाग॰

३ ,

१० अ॰ स्थावराणांषड्भेदा उक्ताः यथा
“सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षड्विधस्तस्थुषांचयः। वनस्पत्योषधिलतात्वक्सारा वीरुधोद्रुमाः। उत्-स्रोतसस्तमःप्राया अन्तःस्पर्शा विशेषिणः”

१९ ,

२० , श्लो॰।
“मुखमेव मुख्यः प्रथमः मुख्यसर्गः तस्थूषां स्थावरा-णाम्। षडविधत्वमेवाह ये पुष्पं विना फलन्ति ते वन-स्पतयः,

१ ओषधयः फलपाकान्ताः

२ , लता आरोहणा-पेक्षाः

३ त्वक्सारा वेण्वादयः

४ लता एव काठिन्येना-रोहणानपेक्षा वीरुधः,

५ ये पुष्पैः फलन्ति ते द्रुमाः

६ तेषां साधारणलक्षणमाह ऊर्द्ध्वं स्रोत आहारसञ्चारो येषांते तमःप्रधाना अव्यक्तचैतन्या अन्तःस्पर्शमेव जानन्तिनान्यत् तदप्यन्तरेव न बहिः, विशेषिणः अव्यवस्थितपार-णामाद्यनेकभेदवन्तः” श्रीधरः। तत्र भैषज्योपयोगिनीःकतिचिदोषधीः सुश्रुतो लक्षणसहिता दर्शयामास यथा
“अथ वक्ष्यामि विज्ञानमोषधीनां पृथक् पृथक्। मण्डलैःकपिलैश्चित्रैः सर्पाभा पञ्चपर्णिनी। पञ्चारत्निप्रमाणा याविज्ञेयाऽजगरी

१ बुधैः। निष्पत्रा कनकाभासा मूले द्व्यङ्गु-लसम्मिता। सर्पाकारा लोहितान्ता श्वेतकापोति

२ रुच्यते। द्विपर्णिनीं मूलभवामरुणां कृष्णमण्डलाम्। द्व्यरत्निमात्रांजानोयाद्नोनसीं

३ गोनसाकृतिम्। सक्षीरां रोमशां मृद्वींरसेनेक्षुरसोपमाम्। एवंरूपरसाञ्चापि कृष्णकापोति

४ । मादिशेत्। कृष्णसर्पस्वरूपेण वाराही

५ कन्दसम्भवा। एकपत्रा महावीर्य्या भिन्नाञ्जनसमप्रभा। छत्रातिच्छत्रक

६ ,

७ विद्याद्रक्षोघ्ने कन्दसम्भवे। जरामृत्युनिवारिण्यौ श्वेत-कापोतिसंस्थिते। कान्तर्द्वादशभिः पत्रैर्म्मयूराङ्गरुहो-पमैः। कन्दजा काञ्चनक्षीरी कन्या

८ नाम महौषधी। करेणुः

९ सुबहुक्षीरा कन्देन गजरूपिणी। हस्तिकर्ण-[Page1564-a+ 38] पलाशस्य तुल्यपर्णा द्विपर्णिनी। अजास्तनाभकन्दा तुसक्षीरा क्षुपरूपिणी। अजा

१० महौषधी ज्ञेया शङ्खकुन्दे-न्दुपाण्डुरा। श्वेतां विचित्रकुसुमां काकादन्या समां क्षु-पाम्। चक्रका

११ मोषधीं विद्याज्जरामृत्युनिवारिणीम्। मूलिनी पञ्चभिः पत्रैः सुरक्तांशुककोमलैः। आदित्य-पर्णिनी

१२ ज्ञेया सदादित्यानुवर्त्तिनी। कनकाभा जलान्तेषुसर्वतः परिसर्पति। सक्षीरा पद्मिनीप्रख्या देवी ब्रह्म-सुवर्चला

१३ । अरत्निमात्रक्षुपका पत्रैर्द्व्यङ्गुलसम्मितैः। पुष्पैर्नीलोत्पलाकारैः फलैश्चाञ्जनसन्निमैः। श्रावणी

१४ महतीज्ञेया कनकाभा पयस्विनी। श्रावणीपाण्डुराभासामहाश्रावणिलक्षणा। गोलोमी

१५ चाजलोमी

१६ च रोमशेकन्दसम्भवे। हंस{??}दी

१७ च विच्छिन्नैः पत्रैर्मूलसमुद्भवैःअथवा शङ्खपुष्पी च

१८ समाना सर्वरूपतः। वेगेन महता-विष्टा सर्पनिर्म्मोकसन्निभा। एषा वेगवती

१९ नाम जायतेह्यम्बुदक्षवे। सप्तादौ सर्वरूपिण्यो याह्यौषध्यः प्रकी-र्त्तिताः। तासामुद्धरणं कार्य्यं मन्त्रेणानेन सर्वदा। महेन्द्ररामकृष्णानां वारणानां गवामपि। तपसा तेजसावापि प्रशाम्यध्वं शिवाय वै। मन्त्रेणानेन मतिमान्सर्व्वानप्यभिमन्त्रयेत्। अश्रद्दधानैरलसैः कृतघ्नैः पापकर्म्म-भिः। नैवासादयितुं शक्याः सोमाः

२० सीमसमास्तथा। पीतावशेषममृतं देवैर्ब्रह्मपुरोगमैः। निहितं सोमवीर्य्यासुसोमे चाप्यौषधीपतौ। देवसुन्दे ह्रदवरे तथा सिन्धौमहानदे। दृश्यते च जलान्तेषु मध्ये ब्रह्मसुवर्च्चला। आदित्यपर्णिनी ज्ञेया तथैव हि हिमक्षये। दृश्यतेऽ-जगरी नित्यं गोनसी चाम्बुदागमे। काश्मीरेषु सरोदिव्यं नाम्ना क्षुद्रकमानसम्। करेणुस्तत्र कन्या च छत्रा-तिच्छत्रके तथा। गोलोमी चाजलीमी च महती श्रावणीतथा। वसन्ते कृष्णसर्पाख्या गोनसी च प्रदृश्यते। कौ-शिकीं सरितं तीर्त्त्वा सञ्जयन्त्यास्तु पूर्व्वतः। क्षितिप्रदेशोवल्मीकैराचितो योजनत्रयम्। विज्ञेया तत्र कापोतीश्वेता वल्मीकमूर्द्धसु। मलये नलसेतौ च वेगवत्योषधीध्रुवा। कार्त्तिक्यां पौर्णमास्याञ्च भक्षयेत्तामुपोषितः। सोमवच्चात्र वर्त्तेत फलं तावच्च कीर्त्तितम्। सर्वा विचे-यास्त्वौषध्यः सोमे चाप्यर्बुदे गिरौ। सशृङ्गैर्देवचरितैर-म्बुदानीकभेदिमिः। व्याप्तस्तीर्थैश्च विख्यातैः सिद्धर्षि-सुरसेवितैः। गुह्याभिर्भीमरूपाभिः सिंहनादितकुक्षिभिः। गजालोडित तोयाभिरापगाभिः समन्ततः। विविधैर्धातु-भिश्चित्रैः सर्वत्रैवोपशोभितः। नदीसु शैलेष सरस्सु वापि[Page1564-b+ 38] पुण्येष्वरण्येषु तथाश्रमेषु। सर्वत्र सर्वाः परिमार्गितव्याःसर्वत्र भूमिर्हि वसूनि धत्ते”। शारिवाप्रभृत्योषधीनांलक्षणादिकं भावप्र॰ दर्शितं तत्तच्छब्दे उक्तं यथास्थानंवक्ष्यते च। वैदिककर्म्मोपयोगिन्य ओषधयो ग्राम्यारण्य-भेदेन चतुर्दशविधाः यथा
“तिलमाषव्रीहियवाः प्रिय-ङ्गवो गोधूमाश्चेति सप्त ग्राम्याः ओषधयः। वेणुश्यामाकनीवारजर्त्तिला गवेधुका मर्कटका गार्मुताश्चेति सप्तआरण्याः ओषधयः” इति तैत्तरीयसंभाष्ये

४ र्थकाण्डे

५ प्रपाठके

६ अनुवाके।
“अथौषधीनामधि-पस्य वृद्धौ”
“महीषधीं नक्तमिवात्मभासः” कुमा॰
“भोगीव मन्त्रौषधिरुद्धवीर्य्यः”।
“नवोदयं नाथमिवो-षधीनाम्” रघुः। ओषधीनामृतुभेदे गुणविशेषा ॠतु-शब्दे

१४

३५ पृ॰ उक्ताः।

२ देवपत्न्याञ्च।
“देवानां हैता-मग्रे पत्नीर्देवीर्विश्वदेव्यावतीः पृथिव्याः सधस्थेऽङ्गिरस्वद्दधु-स्ताभिरेवैनामेतद्दधाति ता है ता ओषधय एवौषधयो वैदेवानां पत्न्य ओषधिभिर्हीदं सर्वं हितमोषधिभिरेवैना-मेतद्दथाति” शत॰ ब्रा॰

६ ,

५ ,

४ ,

४ ।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधि¦ f. (-धिः) An annual plant or herb, one that dies after becoming ripe. E. ओष heat, and धा to have, कि affix; or with ङीष्, ओषधी; or with इञ् affix, औषधि।

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधिः [ōṣadhiḥ] धी [dhī], धी f. [ओषः पाको धीयते अत्र-धा-कि Tv.]

A herb, plant (in general); ओषध्यः फलपाकान्ताः Ms.1.46; cf. संजीवन˚.

A medicinal plant or drug.

An annual plant or herb which dies after becoming ripe.-Comp. -ईशः, -गर्भः, -नाथः the moon (as presiding over and feeding plants); cf. पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः Bg.15.13; R.2.73; Ku.7.1; Ś.4.2.-ज a. produced from plants. (-जः) fire; ज्वलयतौषधिजेन कृशानना Ki.5.14.

धरः, पतिः a dealer in medicinal drugs.

a physician.

the moon; अमृतद्रवैर्विदधदब्ज- दृशामपमार्गमोषधिपतिः स्म करैः Śi.9.36 (where it means 'physician' also).

The Soma plant.

Camphor.-प्रस्थः the capital of Himālaya; तत्प्रयातौषधिप्रस्थं स्थितये हिमवत्पुरम् Ku.6.33,36. -वनस्पतिम् Herbs and trees.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

ओषधि/ ओष-धि f. ( etym. doubtful ; probably fr. ओषabove , " light-containing " See. S3Br. ii , 2 , 4 , 5 Nir. ix , 27 )a herb , plant , simple , esp. any medicinal herb RV. AV. S3Br. MBh. etc.

ओषधि/ ओष-धि f. an annual plant or herb (which dies after becoming ripe) Mn. i , 46 , etc. Sus3r. i , 4 , 16 ; 18 Ya1jn5. etc.

ओषधि/ ओष-धि f. a remedy in general Sus3r. i , 4 , 15.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Oṣadhi : f. (pl.): Plants used as missiles ?

Described as ‘shining’ (dīpyamānāḥ); held by Aśvinau when they got ready to strike at Kṛṣṇa and Arjuna at the Khāṇḍava forest 1. 218. 32, 37.


_______________________________
*1st word in right half of page p95_mci (+offset) in original book.

Mahabharata Cultural Index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Oṣadhi : f. (pl.): Plants used as missiles ?

Described as ‘shining’ (dīpyamānāḥ); held by Aśvinau when they got ready to strike at Kṛṣṇa and Arjuna at the Khāṇḍava forest 1. 218. 32, 37.


_______________________________
*1st word in right half of page p95_mci (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Oṣadhi.--Roughly speaking, the vegetable world is divided in Vedic literature between Oṣadhi or Vīrudh ‘plants’ and Vana or Vṛkṣa ‘trees.’ Oṣadhi is employed in opposition to Vīrudh to denote plants as possessing a healing power or some other quality useful to men, while Vīrudh is rather a generic term for minor vegetable growths, but sometimes, when occurring beside Oṣadhi, signifies those plants which do not possess medicinal properties.

A list of the minor parts of which a plant is made up is given in the later Saṃhitās. It comprises the root (mūla), the panicle (tūla), the stem (kāṇḍa), the twig (valśa), the flower (puṣpa), and the fruit (phala), while trees have, in addition, a corona (skandha), branches (śākhā), and leaves (parṇa). The Atharvaveda gives an elaborate, though not very intelligible, division of plants into those which expand (pra-stṛṇatīḥ), are bushy (stambinīḥ), have only one sheath (eka-śuṅgāḥ), are creepers (pra-tanvatīḥ), have many stalks (aṃśumatīḥ), are jointed (kāṇḍinīḥ), or have spreading branches (vi-śākhāḥ). In the Rigveda plants are termed ‘fruitful’ (phalinīḥ), ‘blossoming’ (puṣpavatīḥ), and ‘having flowers’ (pra-sūvarīḥ).