व्याधि
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
सम्पाद्यताम्कल्पद्रुमः
सम्पाद्यताम्
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याधिः, पुं, (विविधा आधयोऽस्मात् । यद्वा, वि + आ + धा + “उपसर्गे धोः किः ।” ३ । ३ । ९२ । इति किः ।) कुष्ठम् । रोगः । इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते । १२ । १६ । ८ । “द्विविधो जायते व्याधिः शारीरो मानस- स्तथा । परस्परं तयोर्ज्जन्म निर्द्बन्द्वं नीपलभ्यते ॥”) कामव्यथासन्तापजन्यकृशता । इति रसमञ्जरी ॥ कुष्ठस्य निदानं यथा, -- “व्यालोकनमनस्थौल्यक्रीडाविषयचेष्टितैः । विरोधरूक्षभीहर्षविषादाद्यैश्च दूषितः ॥ पुंस्त्वोत्साहबलभ्रंशशोथचित्ताप्लवज्वरान् । सर्व्वाकाराङ्गनिस्तोदं रोमहर्षं सुषुप्तताम् ॥ कुष्ठं विमषमन्यच्च कुर्य्यात् सर्व्वाङ्गमार्द्दवम् ॥” इति गारुडे १७२ अध्यायः ॥ अन्यत् कुष्ठशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ कुष्ठस्य चिकित्सा । “वातोत्तरेषु सपिर्व्वमनं कफोत्तरेषु कुष्ठेषु । पित्तोत्तरेषु मोक्षो रक्तस्य विरेचनं श्रेष्ठम् ॥ पथ्याकरञ्जसिद्धार्थनिशावल्गुजसैन्धवैः । विडङ्गसहितैः पिष्टैर्लेपो मूत्रेण कुष्ठनुत् ॥” अवल्गुजः वाकुचीति लोके । पथ्यादिभि- र्लेपः ॥ * ॥ “सोमराजीभवचूर्णं शृङ्गवेरसमन्वितम् । उद्बर्त्तनमिदं हन्ति कुष्ठरोगं कृतास्पदम् ॥” सोमराजी वाकुचीति लोके । सोमराज्युद्- वर्त्तनम् ॥ * ॥ “रसायनं प्रवक्ष्यामि ब्रह्मणा यदुदाहृतम् । मार्कण्डेयप्रभृतिभिर्यत् प्रयुक्तं महर्षिभिः ॥ पुष्पकाले तु पुष्पाणि फलकाले फलानि च । संगृह्य पिचुमर्दस्य त्वङ्मूलानि दलानि च । द्विरंशानि समाहृत्य भागिकानि प्रकल्पयेत् । त्रिफला त्र्युषणं ब्राह्मी स्वदंष्ट्रारुष्कराग्नयः ॥ विडङ्गसारवाराहीलोहचूर्णाः स्मृताः समाः । निशाद्वयावल्गुजकव्याधिघाताः सशर्कराः ॥ कुष्ठमिन्द्रयवाः पाठाः चूर्णमेषान्तु संयुतम् । खदिरासननिम्बानां घनं क्वाथेन भावयेत् ॥ सप्तधा पञ्चनिम्बन्तु मार्कवस्वरसेन च । स्निग्धः शुद्धतनुर्धीमान् योजयेत्तच्छुभे दिने ॥ मधुना तिक्तहविषा खदिरासनवारिणा । लेह्यमुष्णाम्भसा वापि कोलवृद्ध्या पलं भवेत् । जीर्णे तस्मिन् समश्नीयात् स्निग्धं लघु हितं च यत् ॥ विचर्चिकोदुम्बरपण्डरीक- कपालदद्रुकिटिभालसादि । शतारुविस्फोटविसर्पमालाः कफप्रकोपं त्रिविधं किलासम् ॥ भगन्दरश्लीपदवातरक्त- जडान्धनाडीव्रणशीर्षरोगान् । गान्धारि विषमोह विषविषमांसं मोहयतु स्वाहा । दक्षिणतो रक्ष मां अमुकस्य सर्व्व- भूतभयोपद्रवेभ्यो रक्ष रक्ष जय जय विजयते न हीयते विप्रश्रसोऽहं कृतवाद्यते । भयरुदय भयवोभयोऽभयं दिशतु ममास्तात् सादनमच्युतः । तदुदरमखिलम् विशन्तु लोका युगपरिवर्त्तसहस्रं क्षयास्तमनमिब प्रविशन्ति कस्मयनो ॥ वासुदेवः सङ्कर्षणः प्रद्युम्नश्चानिरुद्धकः । सर्व्वज्वरान्मम घ्नन्तु विष्णुर्नारायणो हरिः ॥” इत्यादिमहापुराणे गारुडे सर्व्वव्याधिहरविष्णु- कवचं नाम २०० अध्यायः ॥
अमरकोशः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याधि पुं।
कुष्ठः
समानार्थक:व्याधि,कुष्ठ,पारिभाव्य,वाप्य,पाकल,उत्पल
2।4।126।1।1
व्याधिः कुष्टं पारिभाव्यं वाप्यं पाकलमुत्पलम्. शङ्खिनी चोरपुष्पी स्यात्केशिन्यथ वितुन्नकः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलसजीवः, ओषधिः
व्याधि पुं।
रोगः
समानार्थक:रुज्,रुजा,उपताप,रोग,व्याधि,गद,आमय,आतङ्क,शूल
2।6।51।1।5
स्त्री रुग्रुजा चोपतापरोगव्याधिगदामयाः। क्षयः शोषश्च यक्ष्मा च प्रतिश्यायस्तु पीनसः॥
: राजयक्ष्मा, नासारोगः, छिक्का, कासरोगः, शोथः, पादस्फोटनरोगः, सिध्मरोगः, खसुरोगः, गात्रविर्घणः, विस्फोटः, व्रणम्, सदा_गलतो_व्रणम्, मण्डलाकारकुष्ठः, श्वेतकुष्ठः, गुदरोगः, मलमूत्रनिरोधः, ग्रहणीरोगः, वमनम्, विद्रधिरोगः, ज्वरः, प्रमेहरोगः, भगन्दररोगः, पादवल्मीकरोगः, मस्तककेशरोगः, मूत्रकृच्छ्रम्, मूलव्याधिः, वातकृतचित्तविभ्रमः, दृग्रुजः, नारीरोगः
पदार्थ-विभागः : , सामान्यम्, अवस्था
वाचस्पत्यम्
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याधि¦ पु॰ वि + आ + धा--कि।
१ रोगे व्याधिश्च योगान्तराय-[Page4987-b+ 38] भेदः चित्तविक्षेपशब्दे
२९
४१ पृ॰ दृश्यम्।
२ कुष्ठरोगेअमरः।
३ कामकृते नायकयोरवस्थाभेदे सा॰ द॰।
शब्दसागरः
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याधि¦ m. (-धिः)
1. Sickness, disease in general, (op. to आधि or “mental distress.”)
2. Leprosy. E. वि and आङ् before धा to have, कि aff.
Monier-Williams
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
व्याधि See. व्य्-आधि, p. 1037 , col. 1.
व्याधि/ व्य्-आधि m. (less probably from व्यध्, p.1031) disorder , disease , ailment , sickness , plague ( esp. leprosy) ChUp. Mn. MBh. etc.
व्याधि/ व्य्-आधि m. Disease personified (as a Child of मृत्युor Death) VP.
व्याधि/ व्य्-आधि m. any tormenting or vexatious person or thing( ifc. , e.g. स्त्री-व्, a plague of a woman , very troublesome woman) VarBr2S.
व्याधि/ व्य्-आधि m. Costus Speciosus or Arabicus L.
Purana index
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--a son of मृत्यु. वा. १०. ४१.
Purana Encyclopedia
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
VYĀDHI : Vyādhi, Jarā, Śokā, Tṛṣṇā and Krodhā, were the daughters of Mṛtyu (Death). (Agni Purāṇa, Chap- ter 20).
_______________________________
*2nd word in right half of page 884 (+offset) in original book.
Vedic Index of Names and Subjects
सम्पाद्यताम्|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Vyādhi, ‘disease,’ occurs several times in Vedic literature.[१] The specific diseases are dealt with under the separate names, but the Vedic texts also mention innumerable bodily defects. The list of victims[२] at the Puruṣamedha (‘human sacrifice’) includes a ‘dwarf’ (vāmana, kubja), a ‘bald’ person (khalati),[३] a ‘blind’ man (andha),[४] a ‘deaf’ man (badhira),[५] a ‘dumb’ man (mūka),[६] a ‘fat’ man (pīvan), a ‘leper’ (sidhmala, kilāsa),[७] a ‘yellow-eyed’ man (hary-akṣa), a ‘tawny-eyed’ man (piṅgākṣa), a ‘cripple’ (pīṭha-sarpin), a ‘lame’ man (srāma), a ‘sleepless’ man (jāgaraṇa), a ‘sleepy’ man (svapana), one[८] ‘too tall’ (ati-dīrgha), one ‘too short’ (ati-hrasva), one ‘too stout’ (ati-sthāla or aty-aṃsala), one ‘too thin’ (ati-kṛśa), one ‘too white’ (ati-śukla), one ‘too dark’ (ati-kṛṣṇa), one ‘too bald’ (ati-kulva), and one ‘too hairy’ (ati-lomaśa).
In the Maitrāyaṇī Saṃhitā[९] the man with bad nails and the man with brown teeth are mentioned along with sinners like the Didhiṣūpati. The Śatapatha Brāhmaṇa[१०] mentions a ‘white-spotted (śukla), bald-headed man, with projecting teeth (viklidha) and reddish-brown eyes.’ Interesting is Zimmer's[११] suggestion that kirmira found in the Vājasaneyi Saṃhitā[१२] means ‘spotty’ as an intermixture of races, but it is only a conjecture, apparently based on a supposed connexion of the word with kṛ, ‘mix.’ In the Vājasaneyi Saṃhitā[१३] and the Taittirīya Brāhmaṇa[१४] various epithets are applied to women, some of which seem to denote disease, and in the Atharvaveda[१५] the feminine adjectives, ‘antelope-footed’ (ṛśya-padī) and ‘bulltoothed’ (vṛṣa-datī), probably refer to bodily defects.
- ↑ Chāndogya Upaniṣad, iv. 10, 3;
Saḍviṃśa Brāhmaṇa, v. 4;
Śāṅkhāyana Śrauta Sūtra, iii. 4, 8. - ↑ Vājasaneyi Saṃhitā, xxx. 10. 17. 21;
Taittirīya Brāhmaṇa, iii. 4, 6, 1;
14, 1;
17, 1. - ↑ Cf. Śatapatha Brāhmaṇa, xiii. 3, 6, 5.
- ↑ Cf. Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, vi. 2, 9;
Chāndogya Upaniṣad, v. 1, 9;
13, 2;
viii. 4, 2;
9, 1;
10, 1;
Kauṣītaki Upaniṣad, iii. 3. - ↑ Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, vi. 2, 10;
Chāndogya Upaniṣad, v. 1, 10;
Kauṣītaki Upaniṣad, loc. cit. - ↑ Kauṣītaki Upaniṣad, loc. cit.
- ↑ Kilāsa also in Pañcaviṃśa Brāhmaṇa, xiv. 3, 17;
xxiii. 16, 11. etc. - ↑ Vājasaneyi Saṃhitā, xxx. 22;
Taittirīya Brāhmaṇa, iii. 4, 19, 1, where are added the man who winks too much (ati-mirmira), has too prominent teeth (ati-dantura) or too small teeth (ati-kiriṭa). and who stares excessively (ati-memiṣa), Cf. Weber, Indische Streifen, 1, 84, n. 4. - ↑ iv. 1, 9;
Taittirīya Brāhmaṇa, iii. 2, 8, 9. Cf. Av. vii. 65, 3. - ↑ xiii. 3, 6, 5. See Eggeling, Sacred Books of the East, 44, 323, n.
- ↑ Altindisches Leben, 428.
- ↑ xxx. 21.
- ↑ xxx. 15, especially avijātā and vijarjarā, beside avatokā and paryāyiṇī;
atītvarī and atiṣkadvarī are also possibly so to be understood. Cf. Weber, Indische Streifen, 1, 80. - ↑ iii. 4, 11, 1, where apaskadvarī and paryāriṇī are read.
- ↑ i. 18, 4. Geldner, Vedische Studien, 1, 314, understands the hymn as referring to the domestic cat, but this lacks plausibility. The sense of the other epithets there occurring is quite obscure.